Toename van het percentage vrouwelijke artsen die publiceren in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde (1948-1998), gelijkblijvend percentage onder mannelijke

Inleiding

In 1879 publiceerde Aletta Jacobs als eerste vrouwelijke arts de resultaten van haar promotieonderzoek in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde (NTvG), in een oorspronkelijk stuk getiteld ‘Over localisatie van pathologische verschijnselen in de groote hersenen’.1 Vele vrouwen hebben haar voorbeeld arts te worden gevolgd. Sinds 1985 zijn er meer vrouwelijke studenten geneeskunde dan mannelijke,2 en in 1998 was 57 van de artsen in opleiding tot specialist van het vrouwelijke geslacht (bron: Nederlands Instituut voor onderzoek van de Eerstelijnsgezondheidszorg (NIVEL), Utrecht). Deze zogenaamde feminisering van de geneeskunde is niet alleen van getalsmatige aard.3 Vrouwen geven inhoudelijk een andere invulling aan het artsenvak dan mannen; zo bleek bijvoorbeeld uit een onderzoek dat vrouwelijke huisartsen meer problemen oplossen door middel van een gesprek en minder medisch-technische verrichtingen doen dan hun mannelijke collega's.4 Vrouwen kiezen voor andere specialismen dan mannen, waarbij zij vaker rekening houden met werktijden en de mogelijkheid tot deeltijdarbeid.5 Daarnaast tonen vrouwelijke basisartsen minder interesse voor wetenschappelijke activiteiten dan hun mannelijke collega's.6 Mede hierdoor verlopen de carrières van vrouwelijke artsen anders. In 1998 was bijvoorbeeld slechts 4,5 van de opleiders voor medische specialismen van het vrouwelijk geslacht.7 Er lijkt een knik op te treden in de loopbaan van vrouwelijke artsen wanneer zij kinderen krijgen.7 De combinatie van werk en zorgtaken thuis laat weinig vrije tijd over, en vrouwen zijn minder geneigd om die te besteden aan wetenschappelijk onderzoek.6 Dit valt dan ook vaak als één van de eerste werktaken af, ten gunste van patiëntenzorg.5-7

Toch volgt een steeds groter aantal vrouwen ook het voorbeeld van Aletta Jacobs om de resultaten van wetenschappelijk onderzoek te publiceren. Het belang van publiceren lijkt toe te nemen. Wetenschappelijk onderzoek en het publiceren van de resultaten ervan worden beschouwd als een goede voorbereiding op een opleidingsplaats, en voor de meeste opleidingen tot specialist geldt de eis dat tenminste één wetenschappelijk artikel moet worden gepubliceerd.8 Ook na de opleiding moet de wetenschappelijke productie van een afdeling op peil blijven ter verhoging van eigen of gemeenschappelijk prestige of ter verkrijging van onderzoeksgeld. Een toename van het aantal vrouwelijke artsen, ongeacht het verloop van hun carrière, zou dus ook moeten leiden tot een toename van het aantal vrouwelijke auteurs dat in een wetenschappelijk tijdschrift publiceert. Wij hebben daarom onderzocht of het aandeel van vrouwelijke auteurs in het NTvG in de loop der jaren is gestegen en hebben de resultaten vergeleken met het aantal mannelijke en vrouwelijke geregistreerde artsen in Nederland.

methode

In de jaargangen 1948, 1958, 1968, 1978, 1988 en 1998 van het NTvG telden wij het aantal artikelen, het aantal auteurs en het aantal centra waaruit de auteurs afkomstig waren, in de rubrieken Klinische lessen, Commentaren, Capita selecta, Voor de praktijk, Farmacotherapie, Bijwerkingen van geneesmiddelen, Epidemiologische mededelingen, Oorspronkelijke stukken, Casuïstische mededelingen en Medische opleiding. Van alle auteurs werd het geslacht genoteerd. De hoofdredactie had er in de meeste jaargangen voor gekozen om vrouwelijke auteurs als zodanig aan te merken, opdat bijvoorbeeld bij correspondentie de juiste aanspreektitel werd gebruikt. In de jaargangen 1948, 1958 en 1968 was een auteur herkenbaar als vrouw door vermelding van de voornaam, een achtervoegsel dat een vrouwelijke beroepsnaam aangeeft (bijvoorbeeld interniste) of doordat vrouwelijke auteurs de aanspreektitel ‘mejuffrouw’ of ‘mevrouw’ kregen. In de jaargangen 1988 en 1998 waren vrouwelijke auteurs te herkennen aan de toevoeging ‘mw.’ in de adresnoot. Bij een dubbele naam met koppelteken, zonder expliciete vermelding van een vrouwelijke aanspreektitel, gingen wij na of de naam een dubbele ingang had in het artikelenregistratiesysteem. Dit is gebruikelijk bij alle gehuwde vrouwelijke auteurs zodat zij na een eventuele scheiding nog te herkennen zijn als dezelfde auteur. Bij blijvende onduidelijkheid zochten wij in andere jaargangen van het NTvG naar artikelen van dezelfde auteur, waarbij wel een vrouwelijke aanspreektitel werd gebruikt. Ook noteerden wij of de vrouwelijke auteur als eerste auteur werd genoemd of op een andere plaats in de auteursvolgorde stond.

Vervolgens corrigeerden wij het totale aantal auteurs voor meerdere artikelen in één jaargang. Wanneer een auteur aan meer dan één artikel per jaargang had bijgedragen, trokken wij de overige vermeldingen van het totale aantal auteurs af, zodat iedere auteur slechts één keer per jaargang geteld werd. Ook de auteurs die op het moment van publicatie (nog) geen arts waren, werden van het totale aantal auteurs afgetrokken. Wanneer het beroep niet expliciet vermeld werd, gingen wij ervan uit dat de betreffende auteur arts was. Op deze manier verkregen wij het aantal artsen dat minimaal aan één artikel in een jaargang had bijgedragen. Dit getal vergeleken wij met het aantal geregistreerde mannelijke en vrouwelijke artsen in Nederland in de jaren 1948-1998. Deze cijfers werden opgevraagd bij het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport.

resultaten

Het aantal vrouwelijke auteurs was in de onderzochte jaargangen van 1948 tot en met 1978 16-22, dit is 3-5 van het totale aantal auteurs (tabel 1). In 1988 en 1998 steeg het aantal vrouwelijke auteurs tot respectievelijk 125 (10) en 326 (21). Voor alle jaargangen geldt dat vrouwelijke auteurs in ongeveer de helft van de gevallen de eerste auteur waren. In 1948 was bij 11 artikelen (3 van alle artikelen) een vrouw eerste auteur, in 1998 was dit het geval bij 145 artikelen (31). Het gemiddelde aantal auteurs dat bijdroeg aan een artikel steeg in de onderzochte jaargangen van gemiddeld 1,2 in 1948 naar 3,3 auteurs in 1998. Ook het aantal artikelen waarvan auteurs uit meer dan 1 centrum afkomstig waren, nam toe: in 1948 kwamen de auteurs bij 11 van de 354 artikelen (3) uit meerdere centra, in 1998 was dit het geval bij 157 van de 472 artikelen (33).

Zoals bekend, steeg het aantal vrouwelijke artsen in de loop van de jaren: in 1948 was 9 van de in Nederland geregistreerde artsen van het vrouwelijke geslacht, in 1998 was dit 33 (tabel 2). Na correctie voor meer dan 1 artikel per jaargang en het weglaten van de auteurs die ten tijde van publicatie (nog) geen arts waren, bleek dat in 1948 0,7 van de vrouwelijke artsen had bijgedragen aan een artikel in het NTvG, tegenover 4,3 van de mannelijke. Na een daling in 1978 steeg het percentage vrouwelijke artsen die gepubliceerd hadden naar 1,0 in 1988 en 1,4 in 1998. Het percentage mannelijke artsen schommelde in de onderzochte jaargangen 1958 tot en met 1998 tussen 2,4 en 3,1. In 1998 had 2,8 van de mannelijke artsen bijgedragen aan een artikel in het NTvG.

beschouwing

Uit onze gegevens blijkt dat in de afgelopen 50 jaar niet alleen het aantal vrouwelijke artsen in Nederland, maar ook het aantal vrouwelijke auteurs in het NTvG duidelijk toenam. Ook het percentage vrouwelijke artsen die publiceerden in het NTvG nam toe in de laatste jaargangen, in 1998 was hun aandeel zelfs tweemaal zo groot als in 1948 en 1958. Het percentage artikelen waarvan een vrouw de eerste auteur was, was in de laatste 50 jaar gestegen van 3 naar 31. Het percentage mannelijke artsen die bijgedragen hadden aan een artikel bleef in de onderzochte jaargangen schommelen tussen 2,4 en 3,1, met een uitschieter van 4,3 in 1948. Het verschil tussen het percentage mannelijke en vrouwelijke auteurs die arts waren ten tijde van hun publicatie, werd in de loop van de jaren kleiner. Het percentage mannelijke artsen die tenminste één artikel hadden gepubliceerd, was in 1998 echter nog wel het dubbele (2,8) van dat onder vrouwelijke (1,4).

Door de onderzochte jaargangen heen is ook een verandering in het publicatiegedrag waar te nemen, ongeacht het geslacht van de auteurs. Waar in 1948 gemiddeld 1,2 auteurs verantwoordelijk waren voor 1 artikel, waren dat in 1998 gemiddeld 3,3 auteurs. Het aantal artikelen waarbij de auteurs uit meer dan 1 centrum afkomstig waren, was meer dan vertienvoudigd. Deze bevindingen lijken het idee te onderschrijven dat er steeds meer belang wordt gehecht aan publicaties over wetenschappelijk onderzoek.

De daling in de getallen voor vrouwelijke auteurs in 1978 ten opzichte van de voorgaande jaargangen berust waarschijnlijk op onnauwkeurigheden in de dataverzameling. In deze jaargang werden alleen de functie en het adres van de auteur weergegeven in de adresnoot, er was dus geen herhaling van de namen en slechts sporadisch een vermelding van een voornaam of een vrouwelijke aanspreektitel, zoals in de andere onderzochte jaargangen. Hierdoor konden alleen de auteurs met een dubbele naam of auteurs die in een andere of dezelfde jaargang wel een vrouwelijke aanspreektitel hadden, herkend worden als vrouw. Voor alle jaargangen geldt dat niet alle vrouwelijke auteurs aangemerkt waren als ‘mevrouw’, mogelijk werd hierdoor een aantal auteurs ten onrechte niet als vrouw herkend. Ook werd niet bij alle auteurs een duidelijke functieomschrijving gegeven. Wij gingen ervan uit dat een auteur arts was indien er geen duidelijke vermelding van het beroep gegeven was. Het percentage artsen dat volgens de tellingen bijdroeg aan een artikel zou daardoor iets hoger kunnen zijn dan werkelijk het geval was.

Overigens geldt niet alleen voor Nederlandse artsen dat vrouwen minder vaak de resultaten van wetenschappelijk onderzoek publiceren dan mannen. Een onderzoek onder Amerikaanse kinderartsen werkzaam in academische ziekenhuizen liet zien dat de mannelijke artsen statistisch significant meer artikelen publiceerden dan hun vrouwelijke collega's.9 Ook in Noorwegen, samen met de andere Scandinavische landen één van de progressiefste landen wat betreft gelijke behandeling van de seksen, bleek dat vrouwelijke artsen minder vaak werkzaam waren in een academische omgeving.10 Dit was ook de conclusie van een onderzoek naar de academische loopbanen van Amerikaanse artsen. Het aantal vrouwelijke artsen bleek in vergelijking met 20 jaar geleden echter wel toegenomen te zijn in alle lagen van de academische geneeskunde.11

Hoewel het NTvG slechts één tijdschrift is naast vele andere (buitenlandse) tijdschriften en het aantal publicaties niet de enige maat is voor een wetenschappelijke carrière, lijken vrouwelijke artsen ook in Nederland bezig te zijn aan een inhaalrace op wetenschappelijk gebied. De stijgende lijn in het aantal vrouwelijke auteurs zet zich in de komende jaren waarschijnlijk voort, mede gezien het nog steeds toenemende aantal vrouwelijke studenten geneeskunde. Wellicht zullen vrouwelijke artsen in de toekomst - door betere regelingen voor deeltijdarbeid en kinderopvang - een even grote bijdrage aan het wetenschappelijk onderzoek leveren als mannen.