Het effect van koffie op het serumcholesterolgehalte

Koffie is een van de meest geconsumeerde dranken in Nederland: er wordt gemiddeld 4,5 kopje koffie per persoon per dag gedronken. De Nederlanders zijn na de Finnen, Zweden, Denen en Noren de grootste koffiedrinkers ter wereld. Slechts 6 van de volwassenen drinkt geen koffie. Voor het effect van koffie op de gezondheid bestaat dan ook grote belangstelling. Veel mensen beschouwen cafeïne als ongezond; er is dan ook een toenemende consumptie van cafeïnevrije koffie. In de Verenigde Staten heeft cafeïnevrije koffie al een marktaandeel van 20; in Nederland is dit aandeel gestegen van 2 in 1984 naar 8 à 9 in 1989.

Een samenhang tussen de consumptie van koffie en de kans op coronaire hartziekten is voor het eerst gemeld in 1963.1 In daaropvolgende studies werd deze bevinding soms wel en soms niet bevestigd; het feit dat koffiedrinkers meer roken kon in elk geval een aantal van de gevonden verbanden verklaren. In sommige epidemiologische studies bleek het serumcholesterolgehalte significant samen te hangen met consumptie van gewone koffie, maar niet met consumptie van gedecafeïneerde koffie.2 Het aantal mensen dat gedecafeïneerde koffie dronk was echter te klein om betrouwbare uitspraken te kunnen doen. Van Dusseldorp et al. van de Universiteit van Nijmegen hebben in een cross-over-experiment met 45 proefpersonen laten zien dat bij mannen en vrouwen consumptie van 5 koppen gewone filterkoffie per dag gedurende 6 weken geen enkel effect had op het serumcholesterolgehalte in vergelijking met eenzelfde consumptie van gedecafeïneerde koffie.3 Superko et al. meldden zelfs dat gedecafeïneerde koffie hogere LDL-cholesterolniveaus veroorzaakte dan gewone koffie.4 Evaluatie van deze curieuze waarneming is echter pas mogelijk als er een vollediger verslag verschijnt. Overigens lijkt het chronisch effect van cafeïne op de bloeddruk ook zeer gering te zijn.5

Cafeïne lijkt dus niet de oorzaak te zijn van gevonden verbanden tussen koffie en serumcholesterolgehalte. Daarmee is echter de grote discrepantie tussen resultaten van verschillende epidemiologische studies niet verklaard. Zo bleek een aantal studies in de Verenigde Staten, Nederland en Duitsland geen enkel verband te laten zien tussen koffieconsumptie en serumcholesterolgehalte, terwijl bij bewoners van TromsØ in Noord-Noorwegen het serumcholesterolgehalte met 14 toenam van de laagste naar de hoogste koffieconsumptiecategorie.6 De verklaring bleek te liggen in de wijze van koffiezetten. In Scandinavië wordt veelal gekookte koffie gedronken. Deze wordt gemaakt door gemalen koffie met water in een pannetje op te koken en het brouwsel af te gieten zonder filtreren. Experimentele studies uit Noorwegen en Finland hebben nu laten zien dat verschillen in zetmethoden bepalend zijn voor het effect van koffie op het cholesterolgehalte: het drinken van 8 koppen gekookte koffie per dag verhoogde het serumcholesterolgehalte met 10 ten opzichte van filterkoffie.7 De stijging in het serumcholesterolgehalte werd veroorzaakt door een toename van het atherogene LDL-cholesterol, terwijl de hoeveelheid HDL-cholesterol gelijk bleef. Verder bleek uit sommige studies dat consumptie van gekookte koffie hogere gehalten aan serumtriglyceriden oplevert.

Niet alleen koffie die op de hiervoor beschreven manier gekookt is, verhoogt het cholesterolgehalte. Bak en Grobbee van de Erasmus Universiteit Rotterdam lieten proefpersonen koffie zetten door gekookt water te gieten op gemalen koffie in een thermoskan; na 10 minuten werd het koffiebrouwsel in een kopje uitgeschonken. Bij 33 vrijwilligers die gedurende 9 weken 4-6 kopjes ‘thermoskankoffie’ per dag consumeerden, steeg het serumcholesterolniveau met gemiddeld 0,48 mmoll (10) in vergelijking met een groep die dagelijks 4-6 kopjes gewone filterkoffie dronk.8 Zowel gekookte koffie als koffie gezet volgens de thermoskanmethode verhoogt dus het cholesterolgehalte in vergelijking met filterkoffie. Vervanging van filterkoffie door thee of vruchtesap heeft weinig of geen effect op het serumcholesterolgehalte.89 En, om misverstand te voorkomen: gewone filterkoffie die is opgewarmd door opkoken staat niet gelijk met ‘kookkoffie’ in de zin van dit commentaar.

De vraag is natuurlijk waarom koffie die op de ene manier is gezet het cholesterolgehalte doet stijgen, en koffie die op de andere manier is gezet, niet. De zetmethoden die leiden tot verhoging van het cholesterolgehalte worden o.a. gekenmerkt door afwezigheid van een papieren filter. Indien proefpersonen de koffie die volgens de thermoskanmethode was gezet, door een papieren filter goten alvorens de drank te consumeren, bleef de stijging van het cholesterolgehalte die bij de ‘gekookte’ koffie optrad, achterwege. De factor in koffie die het cholesterolgehalte verhoogt, wordt kennelijk tegengehouden door een papieren filter. Koffie die was gezet volgens de thermoskanmethode bevatte gemiddeld 1,0 g lipidenl, en na filtratie door een papieren filter nog slechts 0,02 gl.9 Het lijkt daarom aannemelijk dat het bestanddeel van koffie dat het cholesterolgehalte doet stijgen, een in vet oplosbare stof is. Inmiddels was deze conclusie ook al getrokken naar aanleiding van een ander experiment, waarbij de stof die de stijging van het cholesterolgehalte veroorzaakte, werd gezocht in de zwevende koffiedrab die in kookkoffie aanwezig zou kunnen zijn. Na centrifugeren bleek kookkoffie inderdaad een neerslag van drab te tonen, maar veel intrigerender was de dunne laag vetachtig materiaal die op de buis met kookkoffie dreef. Door centrifugeren van grote hoeveelheden gekookte koffie werd een vetrijke stof geïsoleerd, welke werd toegediend aan 10 vrijwilligers. Bij deze vrijwilligers bleek na 6 weken het totale serumcholesterolgehalte met gemiddeld 23 gestegen te zijn, het LDL-cholesterolgehalte met 29 en de hoeveelheid triglyceriden met 55. Er was geen effect op het HDLcholesterolgehalte. De vetrijke stof bevatte 1,3 g koffielipiden, waarvan ruim 1 g uit triglyceriden en andere ‘gewone’ (verzeepbare) vetten bestond.10 Aangezien ‘gewone’ voedingsvetten in hoeveelheden van 1 g per dag geen effect hebben op het serumcholesterolgehalte, zal het bestanddeel van koffie dat de stijging van het cholesterolgehalte veroorzaakte, zich waarschijnlijk hebben bevonden in de ca. 130 mg onverzeepbare lipiden die de proefpersonen kregen toegediend. Dit zou betekenen dat wij hier te maken hebben met een stof die het cholesterolniveau zeer krachtig doet stijgen.

Via welk mechanisme dit bestanddeel van koffie het cholesterolgehalte verhoogt, is niet bekend. De stijging van de hoeveelheid triglyceriden na consumptie van gekookte koffie of koffievet doet vermoeden dat er een verhoogde aanmaak of vertraagde klaring van VLDL-deeltjes plaatsvindt, met als gevolg daarvan een toename van het LDL-cholesterol. Het effect van koffie op het cholesterolniveau bereikte pas een plateau na 4 weken,9 hetgeen een uitzonderlijk lange periode is vergeleken met de duur van effecten van ‘gewone’ voedingsvetten op het cholesterolgehalte; die zijn al na 10-14 dagen gestabiliseerd. Deze waarneming moet implicaties hebben voor het begrip van het mechanisme.

Het gebruik van een papieren filter bij het koffiezetten voorkomt dus de stijging van het serumcholesterolgehalte die door koffieconsumptie kan optreden. De invloed van de temperatuur van het water dat gebruikt wordt bij het koffiezetten, en van de tijd gedurende welke de gemalen koffie in contact is met het hete water, is nog onduidelijk. We weten daarom niet of de factor die een stijging van het cholesterolgehalte veroorzaakt aanwezig is in koffie die gezet wordt zonder gebruik van een papieren filter maar bij een lagere temperatuur (bijvoorbeeld cafetière), of met een zeer korte tijd van contact tussen gemalen koffie en heet water (bijvoorbeeld espressokoffie). In elk geval werden in Italië, waar espresso van oudsher populair is, bij de bevolking geen hoge cholesterolniveaus gevonden; wèl bij bewoners van Noorwegen en Finland, waar vanouds gekookte koffie wordt gedronken. Naar effecten van oploskoffie is niet veel onderzoek gedaan, maar de gegevens die er zijn, laten geen effecten zien op het serumcholesterolgehalte.

Aan patiënten met hypercholesterolemie dient het gebruik van ‘boerenkoffie’, zoals gekookte koffie in Nederland wel wordt genoemd, te worden ontraden, maar er bestaat op dit moment geen aanleiding tot het geven van andere voorschriften met betrekking tot de wijze van koffiezetten. Ook cafeïnevrije koffie is niet beter of slechter wat de invloed op het serumcholesterolgehalte aangaat dan gewone koffie. Kortom, er zijn wat betreft het effect op het serumcholesterolgehalte geen redenen waarom we patiënten of onszelf een (gefilterd) bakje troost zouden onthouden.