Penisfrictie-oedeem: geen seksueel overdraagbare aandoening

Inleiding

Spontane zwelling van de penis is voor patiënten vaak een reden met spoed een arts te consulteren. Ontstekingen, traumata, vasculaire obstructies en neoplasmata zijn de bekende oorzaken. Een seksueel overdraagbare aandoening (soa) kan met een dergelijke zwelling in verband worden gebracht. Aan de hand van de volgende casus lichten wij een zeldzame oorzaak nader toe.

ziektegeschiedenis

Patiënt A, een 35-jarige man, werd door de huisarts ingestuurd in verband met een toenemende plaatselijke zwelling van zijn penis, die sinds een week bestond. De afwijking was spontaan ontstaan. Anamnestisch waren er geen aanwijzingen voor een trauma. De zwelling jeukte niet en was niet pijnlijk. De mictie was ongestoord en er bestond geen afscheiding. Patiënt was gehuwd. Hij had regelmatig geslachtsverkeer. Hij ontkende het hebben van buitenechtelijke contacten. De avond voorafgaand aan de zwelling had coïtus plaatsgevonden.

Overigens voelde hij zich gezond. In verband met epilepsie gebruikte hij valproïnezuur. Zijn voorgeschiedenis vermeldde verder een circumcisie op de kinderleeftijd op grond van geloofsovertuiging.

Bij lichamelijk onderzoek werd een pasteuze zwelling van de gehele penis vastgesteld. Distaal vormde zich een knik. Vanuit lateraal aanzicht nam de gezwollen penis de vorm van een saxofoon aan (figuur). De huid van de penis vertoonde geen afwijkingen, met name geen erytheem, ulceraties of andere aanwijzingen voor een huid- of geslachtsziekte. Achter de sulcus coronarius bevond zich een litteken, dat paste bij de in het verleden ondergane circumcisie. Het urethraslijmvlies was normaal van aspect en er bestond geen écoulement. Het scrotum was slank en de testis en epididymis vertoonden geen afwijkingen. Het abdomen was soepel en er werden geen palpabele weerstanden gevoeld. De inguïnale lymfklieren waren niet vergroot.

Het laboratoriumonderzoek liet behoudens een geringe verhoging van het aantal leukocyten (12,4 × 10⁹/l) geen afwijkingen zien. De concentratie prostaatspecifiek antigeen (PSA) was 0,8 ?g/l; kwalitatief urineonderzoek was normaal. PCR-onderzoek op gonorroe en Chlamydia was negatief. De uitslag van het serologisch onderzoek op lues was eveneens negatief.

De echoduplex van de penis liet een normale bloedstroom in de dorsale venen zien zonder aanwijzingen voor obstructie. Een echo van het abdomen toonde geen aanwijzingen voor lymfadenopathie. Cystoscopisch onderzoek liet geen afwijkingen of stenosen zien van blaaswand en urethra. De uroflowmetrie was ongestoord.

Op basis van de anamnese en omdat er geen aanwijzing werd gevonden die een verklaring kon geven voor de spontane zwelling van de penis, werd de diagnose ‘acuut venereologisch oedeem’ gesteld. Patiënt werd tijdelijke seksuele onthouding geadviseerd en na enkele weken waren de klachten geheel verdwenen. In latere contacten werden geen recidieven gemeld.

beschouwing

Het tot ontwikkeling komen van huid- en slijmvliesveranderingen in de regio genitalis is voor veel bezoekers van een polikliniek Dermatovenereologie een reden om met spoed raad te vragen. Angst voor een soa is een begrijpelijke reden.

In de praktijk worden soa's gezien, zoals Chlamydia, gonorroe, venerische ulceraties, condylomata acuminata, maar ook nogal eens huidafwijkingen die zich toevallig in de genitaalstreek manifesteren. Psoriasis, lichen ruber en eczemateuze huidveranderingen zijn hier voorbeelden van.

Naast de specifieke venereologische beelden en algemene dermatologische ziekten bestaat een groep afwijkingen die niet als een venereologische afwijking in strikte zin moet worden beschouwd, dat wil zeggen niet als een seksueel overdraagbare aandoening. Een voorbeeld hiervan is penisoedeem na geslachtsverkeer. De afwijking wordt in de Engelstalige literatuur ‘penile venereal edema’ genoemd.1-4 Het oedeem gaat soms gepaard met een koordachtige zwelling achter de sulcus coronarius. Het ziektebeeld komt niet vaak voor. In 1923 beschreef Hoffmann voor het eerst het beeld van penisoedeem in combinatie met een strengvormige zwelling bij een patiënt met gonorroe.5 Hij noemde de afwijking ‘gonorroïsche lymfangitis’. Penisoedeem na geslachtsverkeer is echter geen seksueel overdraagbare aandoening. De door Canby en Wilde in 1973 geïntroduceerde naam ‘penile venereal edema’ is dan ook onjuist.1 Zij beschreven het beeld bij 30 Amerikaanse in Vietnam gelegerde militairen. Seksuele contacten tijdens een verlofperiode in Thailand veroorzaakten bij hen het ziektebeeld. Onderzoek naar soa's was negatief. De verschillende in literatuur beschreven begeleidende soa's, zoals gonorroe, herpes genitalis en scabiës, wijzen op coïncidentie.3 4 Ook bij de door ons beschreven patiënt waren geen aanwijzingen voor een soa.

De persisterende zwelling van de penis berust op beschadigingen in de penis ten gevolge van heftige frictie (intensief seksueel verkeer, masturbatie et cetera).4 De beschadiging leidt tot stuwing van het lymfsysteem. Hierdoor ontstaat een zwelling van zowel het preputium als de distale schacht van de penis. De penis neemt bij extreme zwelling de vorm van een saxofoon aan.

De koordachtige zwelling die oorspronkelijk door Hoffmann werd beschreven, kan ook zonder penisoedeem voorkomen.4 6 De afwijking berust eveneens op een tijdelijke stoornis in de lymfafvloed, waardoor stuwing in een lymfvat ontstaat. Lymfvatstuwing na seksueel verkeer staat bekend onder verschillende namen zoals ‘circular indurated lymphangitis’, ‘circular lymphangitis of the coronary sulcus’ en ‘nonvenereal sclerosing lymphangitis’.3 6 Penisoedeem en lymfvatstuwing na seksueel verkeer zijn varianten van een traumatisch veroorzaakte stoornis in de lymfafvloed.1 2

Er lijkt een zekere predispositie voor penisoedeem te bestaan bij besneden mannen.1 2 Ook de door ons beschreven patiënt had een circumcisie ondergaan. Mogelijk leidt de afwezigheid van de voorhuid tot een minder goed opvangen van frictiekrachten, waardoor gemakkelijker beschadigingen ontstaan die de lymfafvloed verstoren. Het ziektebeeld zou in de Nederlandse taal ‘penisfrictie-oedeem’ genoemd kunnen worden.

Penisfrictie-oedeem en frictielymfangitis behoeven geen actieve behandeling. Indien rust wordt genomen, herstelt de lymfafvloed zich en treedt een spontane genezing op.

conclusie

‘Penile venereal edema’ is een onjuiste benaming voor een zeldzame, traumatische aandoening, die enkele uren tot dagen ontstaat na seksuele gemeenschap of andere handelingen waarbij sprake is van frictie. In de Nederlandse taal zou het ziektebeeld ‘penisfrictie-oedeem’ genoemd kunnen worden. De diagnose wordt gesteld op grond van de anamnese, het karakteristieke klinische beeld en het uitsluiten van andere aandoeningen. De afwijking verdwijnt spontaan na seksuele onthouding.

Belangenconflict: geen gemeld. Financiële ondersteuning: geen gemeld.