Artsen stellen behoeften van ouderen centraal

‘Breng de zorgbehoefte van kwetsbare ouderen in kaart en sluit het zorgaanbod hierop aan in regionale netwerken.’ Met die opdracht van het ministerie van VWS ging het ‘Nationaal programma ouderenzorg’ (NPO) van ZonMw in 2008 van start. Om de zorg voor kwetsbare ouderen te verbeteren zijn meer dan 650 partijen op het gebied van zorg, welzijn en wonen regionaal gaan samenwerken in dit NPO.

In totaal vormen de partijen 8 regionale netwerken, die zijn geïnitieerd vanuit de universitaire medische centra en die samen met ouderen worden vormgegeven. In deze netwerken zijn ruim 75 projecten uitgevoerd. Inmiddels komt een rijke oogst van projecten beschikbaar, die vergezeld gaan van onderzoek naar effecten en doelmatigheid. Sinds 2014 wordt in het NPO gewerkt aan het bundelen en implementeren van de projectresultaten. Eind 2016 zal het NPO stoppen bij ZonMw en worden de opbrengsten van het NPO voortgezet in het platform ‘BeterOud’ (zie uitlegkader).

Maar wat hebben artsen in de praktijk hier nu aan? Welke lessen heeft het NPO ons geleerd die de moeite van het overnemen waard zijn? En wat moet u vooral niet meer doen?

Oudere staat centraal

‘Hulpverleners zijn er zelf van overtuigd dat ze vraag-gestuurd bezig zijn, maar blijken sterk geneigd problemen zó te formuleren dat hun eigen oplossingen daar het beste bij passen.’1 Dit citaat van huisarts Tony Poot illustreert hoe lastig het is om de behoeften van ouderen daadwerkelijk centraal te stellen. Wat wil de oudere zelf? Heeft hij of zij behoefte aan een behandeling of aan ondersteuning?

Het NPO heeft sterk ingezet op het werken vanuit de behoefte van ouderen en loopt daarmee vooruit op de huidige hervorming in de zorg. De arts neemt het functioneren van de oudere als vertrekpunt. De oudere dient eigen verantwoordelijkheid te nemen, eigen mogelijkheden aan te geven én te benoemen waarvoor ondersteuning nodig is. Dat gaat niet vanzelf. De professional leert gaandeweg de oudere te helpen prioriteiten en doelen te stellen. Deze werkwijze vraagt om een cultuuromslag. In de afgelopen jaren zijn op dit terrein grote stappen gezet.

Het vragen naar welbevinden en ondersteuningsbehoeften maakt nu voor veel professionals deel uit van hun dagelijkse werk.2 Dit gebeurt ook in het NPO-project ‘SamenOud’, waarin de zorg en begeleiding door een Ouderenzorg Team van de huisartsenpraktijk rond de oudere wordt georganiseerd, dicht bij deze oudere thuis.3 Aan de hand van een vragenlijst wordt vastgesteld hoe de oudere ervoor staat als het gaat om gezondheid, welbevinden, welzijn en wonen. Afhankelijk van de antwoorden wordt samen met de oudere een plan gemaakt, zodat hij op een prettige manier zo zelfstandig mogelijk kan blijven leven.

Dit project heeft geleid tot een hogere ervaren kwaliteit van de zorg, meer zelfredzaamheid en eigen regie, en meer welbevinden (bron: BeterOud, www.beteroud.nl). Dat maakt dat een zorgverzekeraar ook na afloop van de projectperiode de interventie is blijven vergoeden.

Van evidencebased geneeskunde naar evidencebased welbevinden

Niet alleen bij artsen en ouderen is een cultuuromslag nodig, maar ook bij onderzoekers en beleidsmakers.1 Want als ouderen hun wensen en doelen uiten, levert dat uitkomstmaten en studieopzetten op die wetenschappelijk en bestuurlijk gezien niet of nog niet geaccepteerd zijn.

In veel NPO-projecten is evidencebased geneeskunde als vertrekpunt genomen en zijn uitkomstmaten als kwaliteit van leven, heropnames of achteruitgang in zelfredzaamheid gebruikt. Maar de praktische wensen van ouderen hebben vaak veel meer te maken met gevoel van veiligheid, bejegening, verlies aan regie en zelfrespect.1 Deze aspecten vragen andere uitkomstmaten en studieopzetten dan die in NPO-projecten zijn toegepast, bijvoorbeeld minder RCT’s en meer pragmatisch onderzoek.

Gaandeweg het NPO bleken ouderen beter in staat om hun wensen en doelen te verwoorden en waren onderzoekers en bestuurders beter in staat om deze te begrijpen en te vertalen richting onderzoek. De lopende onderzoeken kwamen echter aan het begin van het NPO onder grote tijdsdruk tot stand en waren toen lastig aan te passen.

Meer verbinding tussen zorg, welzijn en wonen

Een andere les uit het NPO is dat de zorg en ondersteuning die aan de behoeften van kwetsbare ouderen voldoen, tot stand moeten komen binnen een team of netwerk. Met de huidige gemeentelijke decentralisaties en meer aandacht voor het sociale netwerk van mensen is deze aanpak nog wenselijker geworden.

In de NPO-projecten zijn multidisciplinaire verbindingen opgezet tussen medische en langdurige zorg, welzijn en wonen en formele en informele zorg. In het project ‘Even buurten’ bijvoorbeeld helpen sleutelfiguren in de wijk, zoals de lokale visboer of een actieve vrijwilliger, om ouderen met signalen van kwetsbaarheid op te sporen.4 Zij geven vervolgens de namen van deze ouderen door aan een ‘spil’. Dit is een getrainde professional die de wijk goed kent en die een overzicht heeft van het lokale zorg- en welzijnsaanbod. Op deze manier worden kwetsbare ouderen in contact gebracht met de juiste instanties om te zien of ondersteuning of zorg nodig is.

Voor de arts betekent dit dat patiënten de weg naar het ondersteuningsaanbod vaker direct weten te vinden. Daarnaast kan de huisarts via de spil een oudere eenvoudig verwijzen naar het juiste ondersteuningsaanbod.

Kwetsbaarheid planmatig in kaart brengen

Het NPO heeft ons ook geleerd dat alleen het planmatig in kaart brengen van de kwetsbaarheid van een oudere weinig effectief is als dit niet gevolgd wordt door een op maat gesneden interventie. Momenteel maken onderzoekers van het NPO gezamenlijk een overzicht van de kosten en opbrengsten van de verschillende manieren van vroege opsporing van kwetsbare ouderen als onderdeel van de laatste fase van het NPO. Deze vroege opsporing is de basis van het individuele zorgplan, dat vervolgens moet worden opgesteld.5,6 De professional heeft de oudere daardoor veel beter in beeld dan voorheen. En dat mes snijdt aan twee kanten. Niet alleen de oudere kan er beter van worden, ook de samenleving. Kwetsbaarheid van ouderen is bijvoorbeeld ook een voorspeller van de hoogte van de zorgkosten.7 Met meer passende en op welzijn gerichte hulp kunnen die kosten lager uitvallen.

Conclusie

Om de zorg voor kwetsbare ouderen te verbeteren moeten artsen de behoefte van de oudere patiënt centraal stellen. Daarbij moeten de benodigde zorg en ondersteuning tot stand komen binnen een team of netwerk. De kwetsbare oudere patiënt is niet gebaat bij algemene interventies en daarom is het bieden van maatwerk noodzakelijk. Dat zijn onder andere de lessen die wij hebben geleerd van het ‘Nationaal programma ouderenzorg’, dat in 2008 begon. In de leergemeenschappen van het platform ‘BeterOud’ worden de producten uit het NPO toepasbaar gemaakt en verder verspreid, ook onder professionals die tot nu toe niet betrokken waren. Dat kost wel tijd.8

De uitkomstmaten en opzetten van de eerste onderzoeken in het NPO sloten onvoldoende aan bij de belevingswereld van ouderen, waardoor de effectiviteit en kosteneffectiviteit niet voor alle NPO-projecten goed kon worden vastgesteld. Uit de ervaringsverhalen van professionals en ouderen blijkt dat zij wel meerwaarde ervaren van de uitvoering van deze projecten.2,9,10 We pleiten er dan ook voor om niet vroegtijdig conclusies te trekken uit de resultaten van het NPO, maar eerst goed de meerwaarde van de projecten vanuit het perspectief van de professionals én de ouderen vast te stellen.