In het najaar van 2017 kwam de Coöperatie Laatste Wil met groot nieuws: er bestaat een goedkoop, legaal middel dat gemakkelijk te verkrijgen is en tot een menswaardige dood leidt. In maart 2018 greep het Openbaar Ministerie in. Een reconstructie van de opkomst en ondergang van ‘middel X’.
artikel
Het Journaal en Nieuwsuur hebben op 1 september 2017 de primeur: ‘De Coöperatie Laatste Wil heeft een dodelijk, legaal middel gevonden waarmee mensen zelf een einde aan hun leven kunnen maken.’1 Er komt een medewerker van de Coöperatie Laatste Wil in beeld die een oudere mevrouw bezoekt, een buisje met wit poeder laat zien en zegt: ‘Dit middel is al genoeg voor 4 mensen […]. Het is gewoon in Nederland te krijgen, oplossen in 50 ml water en dan opdrinken. In één keer zakt je bloeddruk heel erg sterk.’ Volgens de medewerker van de Coöperatie raak je binnen 20 minuten in coma en volstaat 2 g om op een waardige manier aan je einde te komen.
Dankzij de details die Nieuwsuur verstrekt – bijvoorbeeld dat ‘middel X’ een conserveermiddel is – weten toxicologen direct om welk middel het gaat: natriumnitriet of natriumazide. Natriumnitriet is een giftig middel dat in de chemische industrie wordt gebruikt voor de bereiding van kleurstoffen en de bewaring van vlees, vis en kaas. Natriumazide wordt in ziekenhuizen gebruikt om de groei van gramnegatieve bacteriën te remmen. Omdat natriumazide een explosieve stof is, werd het vroeger ook in airbags en schietstoelen gebruikt. Inmiddels is duidelijk dat de Coöperatie het middel natriumazide aanraadde. In de praktijk zouden veel mensen echter hun toevlucht nemen tot natriumnitriet, dat gemakkelijker en in kleinere porties te verkrijgen is.
Nog geen 2 weken na de uitzending van Nieuwsuur trekt een handelaar in chemicaliën aan de bel.2,3 De man zegt dat er een stormloop is op een van zijn poeders, de naam wil hij niet noemen (inmiddels weten we dat het om natriumnitriet ging): ‘Normaal verkopen we een paar potjes per week van dit aan consumenten. De laatste paar weken verkopen we er zes tot zeven per dag.’ Zijn nieuwe klandizie bestaat voornamelijk uit oude mensen, ‘maar ook jongeren. Ik heb er eentje tussen zitten die is 20’.
Coöperatie Laatste Wil
De Coöperatie Laatste Wil werd op 26 april 2013 opgericht. ‘Baas over eigen sterven’ is haar motto. Volgens de Coöperatie zou iedereen moeten kunnen sterven zonder tussenkomst van een arts, begeleider of consulent. De plannen zijn ontstaan binnen de Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde (NVVE). Met steun van de NVVE besloten 2 leden – Gert Rebergen en Jos van Wijk – om een aparte coöperatie op te richten. Enkele jaren later stapte Rebergen op en kwam Petra de Jong, oud-directeur van de NVVE, in zijn plaats.
Vanaf de oprichting van de Coöperatie zijn het bestuur en haar leden op zoek naar een legaal en humaan dodelijk middel om over het eigen levenseinde te kunnen beschikken. Pillen, drankjes, poeders, gassen, en zelfs synthetische drugs komen voorbij.4
Op 30 juni 2017 brengt de Coöperatie het nieuws dat er een geschikt middel is gevonden: natriumazide, hoewel de naam zorgvuldig geheim wordt gehouden. Volgens voorzitter Jos van Wijk is de vondst te danken aan ‘een groepje mensen - toxicologen, apothekers, farmacologen, chemici - dat soort mensen, die allemaal verstand hebben van het spul waar je dood aan kunt gaan.’5 Een betrokkene uit die tijd vermoedt echter dat het bestuur op het idee is gekomen door een artikel in een plaatselijke krant dat over moord met natriumazide ging.6 Jaren eerder, in 2011, was ook ‘de pindakaasmoord’ in het nieuws gekomen, waarbij een chemicus zijn vriendin had omgebracht door natriumazide op haar broodje met pindakaas en hagelslag te doen.7
Toxicologisch rapport
Door de primeur van Nieuwsuur groeit de Coöperatie in een mum van tijd van 3500 leden naar ruim 23.000 leden. Maar er is iets over het hoofd gezien: een gedegen onderbouwing van een toxicoloog dat ‘middel X’ daadwerkelijk tot een snelle en humane dood leidt. Daarom stuurt een bestuurslid op 14 september 2017 een e-mail naar een kleine kring getrouwen: het bestuur is op zoek ‘naar toxicologen die wij in vertrouwen en onder embargo over ons middel kunnen vertellen […]’, zodat de Coöperatie ‘onwaarheden’ kan pareren en vragen vanuit de media en de leden kan beantwoorden. De Coöperatie vindt toxicoloog dr. G.H.M. Counotte bereid voor de taak. Deze stelt een 51 pagina’s tellend rapport op, waarin ‘middel X’ wetenschappelijk wordt beschreven en geanalyseerd met vermelding van de naam van het middel.
In januari 2018 krijgen de leden van de Coöperatie via het besloten gedeelte van de website het document ‘Toxicologische beoordeling van middel X’ onder ogen, een zeer summiere samenvatting van het rapport van Counotte dat zelf niet wordt vrijgegeven en waarin de naam van ‘middel X’ niet genoemd wordt. De samenvatting begint met de volgende mededeling: ‘Het middel is zeker dodelijk. De laagste fatale dosis is ongeveer 1 tot 2 g voor mensen en een dosis van meer dan 10 g is zeker fataal.’ Ook de mogelijke bijwerkingen worden genoemd: ‘Hoofdpijn, transpireren, flauwvallen, bloeddrukdaling, hartritmestoornis, braken, diarree, neusuitvloeiing, keelpijn, kortademigheid.’ Maar: ‘Een pijnstiller kan uitkomst bieden tegen hoofdpijn en keelpijn.’ Het bestuur voegt daar zelf bij diverse gelegenheden aan toe dat ook een antibraakmiddel en slaap- of kalmeringsmiddelen kunnen helpen.
Een humaan levenseinde?
De effectiviteit van pijnstillers en andere middelen tegen de bijwerkingen van natriumazide zijn nooit aangetoond. Ook de bewering dat je binnen 20 minuten in coma zou raken en dat het overlijden snel zou verlopen – hetgeen de Coöperatie in Nieuwsuur en elders verkondigde – is discutabel. De literatuur bevat genoeg voorbeelden die dit tegenspreken: zo kreeg een man 4 uur na het innemen van 9 g natriumazide stuiptrekkingen en moest hij braken, alvorens hij het bewustzijn verloor.8 In een ander geval leefde iemand nog 25 uur.9 Een 30-jarige man nam 15-20 g natriumazide in, raakte pas na 2 uur in coma en overleed daarna.8 Weer een ander artikel beschrijft 3 patiënten die zelfmoord pleegden met natriumazide, waaronder een 38-jarige man die 2 eetlepels natriumazide innam, stuiptrekkingen kreeg en pas na 2 uur overleed.10 De doodsstrijd kan tot wel 40 uur duren.11
Al even discutabel is de door de Coöperatie vermeldde hoeveelheid van 2 g natriumazide die genoeg zou zijn voor een geslaagde zelfdoding, constateert wetenschapsjournalist Wim Köhler in NRC .12 Bij een stuk of 20 van de geslaagde zelfmoordpogingen die in de literatuur beschreven zijn was de ingenomen dosis hoger dan 6,5 g.
Kluisje met poeder
Eind januari 2018 vernemen de leden van de Coöperatie dat ‘middel X’ via inkoopgroepen zal worden verspreid. Slechts één lid krijgt de naam van de dodelijke stof te horen, die het middel namens de individuele bestellers zal inkopen. Leden van de Coöperatie die het middel in huis willen hebben moeten minstens 18 jaar oud zijn en een half jaar lid zijn. Als zij € 180 aan de Coöperatie overmaken ontvangen zij, via de genoemde inkoopgroepen, het dodelijke middel en een persoonlijke kluis waarin dit kan worden bewaard.
Niet alle leden staan om het middel te popelen. Zo voelt Ignace Schretlen, voormalig huisarts en beeldend kunstenaar, zich bekocht, laat hij in Arts en Auto weten: ‘Voor € 180 krijg ik een te personaliseren kluisje waarin het “effectieve laatstewilmiddel” wordt bewaard.’13 Voor natriumazide moet hij € 180 aan de Coöperatie overmaken, terwijl hij via internet € 82,58 betaalt voor 100 g ‘zeer zuiver’ natriumazide. En dat terwijl het middel waarschijnlijk geen humane dood brengt, betoogt Schretlen.
De Coöperatie bestelt aanvankelijk 1000 kluisjes, vermoedelijk in China. Begin 2018 worden er nog eens 2000 bijbesteld. Voor het ‘kluisjes met poeder’-project is in totaal € 1,8 miljoen begroot. De Coöperatie gaat ervan uit dat 10.000 mensen het kluisje met het poeder willen bestellen. In maart 2018, vlak voordat het Openbaar Ministerie ingrijpt, hebben zich al 1100 leden aangemeld om het poeder met kluisje te ontvangen, aldus voorzitter Van Wijk in het blad HUMO .14
Het overlijden van Ximena
Eind februari 2018 wordt de 19-jarige Ximena dood aangetroffen. Haar gezicht heeft een donkerblauwe kleur. Naast haar staat een potje natriumnitriet. Volgens de ouders van Ximena is zij door de Coöperatie tot zelfmoord aangezet.15 Een maand later – het is dan 21 maart 2018 – grijpt het Openbaar Ministerie in. De Coöperatie Laatste Wil wordt ervan verdacht een criminele organisatie te zijn en moet direct stoppen met haar inkoopactiviteiten. Hulp bij zelfdoding is immers strafbaar volgens artikel 294 van het Wetboek van Strafrecht. ‘Past deze delictsomschrijving niet naadloos op de door de Coöperatie Laatste Wil met veel publiciteit aangekondigde terbeschikkingstelling van een dodelijk middel aan haar leden?’, vraagt filosoof en levenseindeconsulent dr. Ton Vink zich af in zijn artikel in het Nederlands Juristenblad.16 Vink laat weten dat hij de Coöperatie Laatste Wil direct na de uitzending van Nieuwsuur al per e-mail gewaarschuwd heeft: ‘Jullie maken je door je publiciteit kwetsbaar voor vervolging op grond van artikel 294. Maar dan niet het gebruikelijke lid 2, maar lid 1: “aanzetten tot [zelfdoding]”.’
Bevlogen amateurs
Het avontuur van de Coöperatie Laatste Wil is voorbij, maar het gebruik van natriumazide en natriumnitriet bij zelfdoding nog niet: hoeveel slachtoffers er naast de 19-jarige Ximena zijn gevallen is onbekend, laat staan hoeveel natriumazide en natriumnitriet er nog in nachtkastjes wordt bewaard. Dat het nog in omloop is blijkt onder andere uit de klinische les elders in dit tijdschrift en uit een bericht van een Coöperatie Laatste Wil-lid aan het bestuur: ‘Sinds kort beschik ik over “het laatstewilmiddel”, echter in een veel te grote hoeveelheid: 1000 g waar 2 g voldoende is. […] Kunt u mij advies geven nu ik het ‘teveel’ gevaarloos en legaal wil afvoeren?’ Waar de kluisjes zijn gebleven is een goed bewaard geheim.
Wie zijn deze voorvechters van ‘baas over eigen sterven’ die met overtuiging een onwaardig levenseindepoeder probeerden te verspreiden? Zijn hier ‘gestoorde mensen’ in het spel? Zeker niet, leert navraag in de kringen van de Coöperatie. Het zijn bevlogen amateurs die oprecht geloven in het ideaal van zelfbeschikking over het levenseinde. Maar zij waren verblind door hun enthousiasme en hebben zich laten leiden door de druk van hun achterban om snel met een dodelijk middel te komen.
Literatuur
-
Goossen H. Bestellingen voor ‘euthanasiepoeder’ bij Beeks bedrijf. De Limburger. 13 september 2017.
-
Jubileumoverzicht van de coöperatie (april 2018). Woerden: Coöperatie Laatste Wil; 2018.
-
Baas over eigen sterven – presentatie Jos van Wijk. Coöperatie Laatste Wil. 11 december 2017.
-
Ook in hoger beroep 18 jaar geëist in ‘gruwelijke gifmoord’. De Stentor. 10 januari 2017.
-
De pindakaasmoord. Med Contact. 20 april 2011.
-
Marquet P, Clément S, Lotfi H, et al. Analytical findings in a suicide involving sodium azide. J Anal toxicol. 1996;20:134-8. Medline
-
Senda T, Nishio K, Hori Y, et al. A case of fatal acute sodium azide poisoning, Chudoku Kenkyu. 2001;14:339-42. Medline
-
Abrams J, El Mallakh RS, Meyer R. Suicidal sodium azide ingestion. Ann Emerg Med. 1987;16:1378-80. doi:10.1016/S0196-0644(87)80423-7.Medline
-
Klein-Schwartz W, Goman RL, Oderda GM, et al. Three fatal sodium azide poisonings. Med Toxicol Adverse Drug Exp. 1989;4:219-27. Medline
-
Köhler W. Zo zacht is de dood niet na slikken van giftig poeder. nrc.nl. 23 februari 2018.
-
Schretlen I. Laatstewilmiddel: jezelf vergiftigen?Arts en Auto. 5 februari 2018.
-
Pycke S. Roerig 2018: het zelfmoordpoeder – Jos van Wijk, voorzitter van Laatste Wil. HUMO. 17 december 2018.
-
Effting M, Stoffelen A. Was de zelfdoding van hun 19-jarige dochter een oprechte doodswens of werd ze op het idee gebracht?De Volkskrant. 16 maart 2018.
-
Vink T. De coöperatie laatste wil: legaal én strafbaar?Nederlands Juristenblad . 2018;44:304.
Reactiekader
Zelfmoordpropaganda
Door: Eric Geijteman en Siebe Swart, Erasmus MC
De Coöperatie Laatste Wil is buiten haar boekje gegaan. Uit de bij ons bekende, schaarse gegevens over intoxicaties met natriumazide en natriumnitriet blijkt dat het overlijden lang niet zo snel gaat als de Coöperatie beweert en dat daar ernstige symptomen aan vooraf kunnen gaan, waaronder ernstige hoofdpijn, kortademigheid en epileptische insulten.1,2 Deskundigen vragen zich dan ook terecht af of zelfdoding door het innemen van deze middelen wel humaner is dan zelfdoding met behulp van een, eveneens vrij verkrijgbaar, stevig touw of een scherp stanleymes.3
Het is ronduit schandelijk dat de Coöperatie een landelijk televisieprogramma heeft gebruikt om een zogenaamd ‘humaan’ zelfmoordpoeder aan te prijzen. Het is bekend dat het aantal zelfmoordpogingen toeneemt naar aanleiding van berichten over suïcide in de media, zeker wanneer de methode van zelfdoding geromantiseerd wordt. Dit fenomeen staat bekend als het ‘Werther-effect’, vernoemd naar het hoofdpersonage uit Goethes beroemde roman ‘Het lijden van de jonge Werther’ (in de roman schiet Werther zichzelf door het hoofd, hetgeen na het verschijnen van het boek door velen werd nagedaan).4
Ook de programmamakers van Nieuwsuur treft blaam. Het ‘zelfmoordpoeder’ wordt in het programma neergezet als een middel dat een humaan en waardig levenseinde bewerkstelligt, ‘een nieuwe pil van Drion’.5 Hoewel het middel niet bij naam genoemd wordt, kon op basis van de omschrijving gemakkelijk herleid worden om wat voor een soort middel het ging. Zo kwam het middel bijvoorbeeld meerdere keren in beeld onder vermelding van de exacte dosering die nodig zou zijn om een einde aan het leven te maken.
De populaire media en de Coöperatie Laatste Wil moeten stoppen met het aanprijzen en romantiseren van ‘middel X’, laat staan met de eventuele verspreiding ervan.
Literatuur
- Chabot BE, Braam S. Uitweg: een waardig levenseinde in eigen hand. 14e dr. Amsterdam: Nijgh en Van Ditmar; 2019.
- Chang S, Lamm SH. Human health effects of sodium azide exposure: a literature review and analysis. Int J Toxicol. 2003;22:175-86. doi:10.1080/10915810305109.Medline
- Luërs J. Levenseindepoeder. Pharma Selecta, 2017.
- Phillips DP. The influence of suggestion on suicide: substantive and theroretical implications of the Werther effect. Am Sociological Rev. 1974;39:340-54. Medline
- Nieuwsuur, uitzending 1 september 2017.
Artikelinformatie
Citeer dit artikel als
Middel X en de CLW
Geachte redactie,
Onlangs las ik met veel interesse uw nummer over 'middel X' en de Coöperatie Laatste Wil (CLW) (nummer 12, 22 maart 2019). Uw aansprekende cover “Geen zachte dood met ‘middel X’” en prikkelende redactioneel werden gevolgd door een klinische les “Auto-intoxicatie met ‘zelfmoordpoeder’” (in lay-out overeenkomstig uw cover) en het onderzoeksjournalistieke stuk “De opkomst en ondergang van ‘middel X’”.Ik was na het lezen van de stukken best geschokt, dat de CLW zomaar zulke misleidende informatie zou verspreiden en mensen aan zulke risico's van een onprettige dood zou blootstellen. Ik miste wel een reactie van de CLW (iets wat u toch doorgaans wel gebruikelijk bent te doen), maar de stukken waren zo overtuigend geschreven dat ik er na het lezen eigenlijk ‘wel uit was’ en nu dus:
1. Wist wat ‘middel X’ was, hoe het pathofysiologisch werkt en hoe te handelen bij een mogelijke intoxicatie daarmee, en
2. De CLW voortaan heel anders zou zien; eerder kon ik voor hun ideologie nog wel sympathie opbrengen maar om mensen op deze manier te misleiden vind ik erg kwalijk (zoals ook Eric Geijteman en Siebe Swart verwoordden in hun reactie “Zelfmoordpropaganda”, die bij het journalistieke stuk was geplaatst)
Wat me tijdens het lezen wel opviel was dat bij de beschrijving van ‘middel X’ (of: ‘het zelfmoordpoeder’) niet één maar steeds twee stoffen werden genoemd: natriumnitriet en natriumazide. Ik las echter nergens iets over een duidelijk verschil tussen die twee: u maakt in uw redactioneel geen onderscheid, de inleiding van de klinische les schrijft dat natriumnitriet “evenals natriumazide wordt geacht het veronderstelde ‘zelfmoordpoeder’ of ‘middel X’ te zijn” (wat verderop in de klinische les nog eens wordt herhaald met "naast natriumnitriet wordt ook de stof natriumazide onder het vermeende zelfmoordpoeder geschaard") en in het journalistieke stuk staat “Dankzij de details die Nieuwsuur verstrekt (..) weten toxicologen direct om welk middel het gaat: natriumnitriet of natriumazide.” Ik heb daardoor aangenomen dat natriumnitriet en natriumazide waarschijnlijk min of meer dezelfde stof zijn (waarom zou je ze anders steeds zo in één adem noemen), of toch in ieder geval op min of meer dezelfde manier werken. Pas later echter kwam ik er achter dat de twee stoffen helemaal niet hetzelfde zijn en ook zeker niet eenzelfde werkingsmechanisme hebben. En dat natriumazide waarschijnlijk, maar natriumnitriet in elk geval zeker niet, het bewuste ‘middel X’ is.
Ik voel me daardoor als lezer op het verkeerde been gezet. Ik weet nu nog steeds maar weinig over het daadwerkelijke ‘veronderstelde middel X’ en heb eigenlijk ook maar weinig grond gezien voor de cover-titel “Geen zachte dood met ‘middel X’”. De klinische les is daar in ieder geval géén grond voor: die gaat over natriumnitriet. En de korte casusbeschrijvingen van intoxicaties met natriumazide (onder het subkopje “Een humaan levenseinde?” in het journalistieke stuk) worden niet vergeleken met de veronderstelde doseringen en bijgaande adviezen die de CLW zou verstrekken. Ik heb daardoor toch ook het idee gekregen dat de CLW in een kwader daglicht is gesteld dan misschien wel terecht is.
Ik ben daarom benieuwd of u het met mij eens bent dat enige nuance hier op zijn plaats is, waarbij overigens ruimte voor een reactie van de CLW mijns inziens nog steeds passend zou zijn.
Met collegiale groet,
Lester du Perron, huisarts, thans ziekenhuisarts i.o. Amsterdam UMC, locatie VUmc
reactie van de Hoofdredactie
Er staan weliswaar geen feitelijke onjuistheden in de artikelen en het redactioneel commentaar, maar het had allemaal een stuk duidelijker gemoeten. We hebben dus steken laten vallen.
In het onderzoeksjournalistieke stuk van Stella Braam (D3923) staat dat het middel dat CLW onder haar leden verspreidt, natriumazide is. Braam legt uit dat toen CLW publiciteit kreeg, natriumnitriet en natriumazide door deskundigen direct als de twee meest waarschijnlijke stoffen genoemd werden. CLW heeft, mogelijk om juridische redenen, daarover nooit uitsluitsel gegeven en het gevolg was een run op vooral natriumnitriet, dat makkelijker verkrijgbaar is dan natriumazide. Braam legt uit, ondersteund door literatuur, dat er belangrijke aanwijzingen zijn dat natriumazide helemaal geen zachte dood garandeert, zoals CLW beweert.
De klinische les van Workum et al. (D3369) bespreekt casuïstiek van mensen die natriumnitriet als ‘zelfmoordpoeder’ hebben genomen. Het artikel illustreert daarmee waar de run op natriumnitriet toe kan leiden. De klinische les vermeldt ook dat natriumazide een andere werking heeft en geen antidotum kent.
Ook al stond het er allemaal correct in, beide artikelen hadden duidelijker moeten zijn met betrekking tot het verschil tussen natriumnitriet en natriumazide. Het redactioneel commentaar laat dat eveneens na en kan makkelijk begrepen worden als dat natriumnitriet ‘het CLW-middel’ is. Dat had beter gemoeten.
Wij zijn van wel van mening dat CLW door het promoten van het niet bij naam genoemde ‘middel X’ net zo goed moreel verantwoordelijk is voor de gevolgen van de run op natriumnitriet als voor mensen die zich van het leven beroven met natriumazide. De dood van het meisje Ximena heeft de zaak tegen CLW daarom onzes inziens terecht in een stroomversnelling gebracht, ook al was het natriumnitriet dat zij nam (D3923).
Naast onvoldoende duidelijkheid scheppen was een tweede fout die we maakten CLW geen wederhoor te geven in het onderzoeksjournalistieke artikel. We horen dat te doen, klaar. We hebben CLW aangeboden alsnog te reageren en hun reactie onverkort in print te plaatsen, maar zij zagen daar helaas van af.
De hoofdredactie