De ‘Beyond Nicotine’-strategie

‘Ik wil niets te maken hebben met de tabaksindustrie’, zegt het hoofd van de afdeling Longziekten in het Maastricht UMC+ Geertjan Wesseling stellig. Wanneer de longarts hoort dat farmaceut Vectura is opgekocht door tabaksproducent Philip Morris, wil hij direct stoppen met het voorschrijven van de inhalatoren en inhaleerbare medicijnen die het bedrijf produceert. Dat blijkt echter niet zo gemakkelijk: ‘Het was voor mij heel lastig om te achterhalen welke puffers besmet zijn.’ Dat wordt alleen maar moeilijker voor artsen. De tabaksindustrie heeft namelijk haar zinnen gezet op de farmaceutische industrie en zit achter steeds meer medicijnen.

De grootste vier tabaksfabrikanten (Philip Morris International/Altria, British American Tobacco, Japan Tobacco International en Imperial Brands) hebben de afgelopen jaren allemaal geïnvesteerd in medische producten. Ondertussen blijven ze op grote schaal tabak verkopen in Azië en Afrika, die nog altijd groeimarkten voor hen zijn. Afrika verwacht zelfs de grootste stijging van het aantal rokers ter wereld, van 15,8% in 2010 naar 21,9% in 2030.

Welk belang heeft de tabaksindustrie bij medische producten?

Uit onderzoek van The Investigative Desk en het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde blijkt dat Big Tobacco zich vooral richt op remedies tegen aandoeningen die worden veroorzaakt of verergerd door roken, zoals inhalatoren voor patiënten met astma en COPD, techniek voor de thuismonitoring van diabetes en hartklachten en behandelingen tegen verslaving. Van de bijna negentig medische producten die wij onder loep namen, was ongeveer de helft bedoeld voor aandoeningen die vaak voorkomen onder rokers, zoals astma, COPD, aderverkalking, hartaanvallen, kanker en diabetes.

De tabaksindustrie laat haar klanten ‘twee keer langs de kassa gaan’: één keer voor de sigaretten die ze roken, en nogmaals voor middelen tegen de gevolgen hiervan. Tabaksfabrikanten creëren zo op onethische wijze hun eigen afzetmarkt.

Astma- en COPD-inhalatoren

Toen Philip Morris International (PMI) in 2021 Vectura Group overnam, deed dat behoorlijk wat stof opwaaien. Dit bedrijf produceert inhalatoren voor mensen met astma en COPD. In het Verenigd Koninkrijk schreven artsen, medische wetenschappers en maatschappelijke organisaties als het Britse Longfonds een brief aan de regering om de overname te verbieden. Sarah Woolnough, CEO van Astma UK en de British Lung Foundation, zei tegen de Britse krant The Guardian: ‘Het is onacceptabel dat bedrijven die hebben geprofiteerd van de verwoesting die roken veroorzaakt, vervolgens nog meer geld zouden verdienen door behandelingen te bieden voor de ziekten die ze hebben veroorzaakt.’ Ze kregen daarbij steun van Labour. Ondanks alle kritiek aanvaardde de Raad van Bestuur unaniem het overnamebod.

Inhalatoren zijn niet de enige producten waarbij de patiënt twee keer moet afrekenen bij de tabaksindustrie. Zo ontwikkelde de farmatak van Japan Tobacco International (JTI) medicijnen tegen huidziekten, zoals psoriasis en atopisch eczeem. Van beide aandoeningen is bekend dat roken er vaak een negatieve invloed op heeft. En medicinale cannabis wordt ingezet als pijnbestrijder bij bestraling of chemotherapie tegen kanker. Alle grote tabaksfabrikanten, op JTI na, hebben op wiet ingezet.

Ook vaccins zijn de tabaksindustrie niet vreemd. British American Tobacco’s dochter KBio ontwikkelt momenteel een plantaardig coronavaccin. Uit verschillende studies blijkt dat rokers met covid meer kans lopen op een IC-opname en overlijden dan niet-rokers. JTI kocht in 1999 de exclusieve rechten op het ontwikkelen van een vaccin tegen longkanker van de Amerikaanse farmaceut Corixa, die later werd overgenomen door GlaxoSmithKline. 85 tot 90% van de longkankers wordt veroorzaakt door roken.

Beyond Nicotine

‘We hebben nu een duidelijk doel: bouwen aan een betere toekomst en de gezondheidsimpact van ons bedrijf verminderen,’ vertelt British American Tobacco (BAT) trots in een promotiefilmpje op de website. Deze nieuwe strategie wordt met een ronkende marketingterm Beyond Nicotine genoemd. Alle grote tabaksproducenten breiden hun portfolio uit met Beyond Nicotine-investeringen. Zo pronkt Imperial Brands met een ‘Beyond Smoke’-aanpak, spreekt PMI van ‘Transforming Beyond Nicotine’ en heeft JTI het over ‘zichzelf opnieuw uitvinden’. Het is de volgende stap in de ‘tobacco harm reduction’-strategie van de tabaksindustrie: een methode om de schade veroorzaakt door het roken van sigaretten te beperken en te vervangen door rookloze alternatieven als e-sigaretten, verhitte tabak en nicotinezakjes.

Met de Beyond Nicotine-strategie investeren de tabaksreuzen niet alleen in rookvrije producten, maar breiden ze hun portfolio uit met investeringen in de medische en farmaceutische industrie. Volgens henzelf om de kennis en kunde die ze hebben opgedaan tijdens het ontwikkelen van hun producten in te zetten voor een wereld zonder rook en een positieve impact te hebben op de maatschappij. Zo kunnen de bedrijven blijven groeien, ook in een wereld zonder nicotine. ‘Terwijl we ons ethisch gedragen in alles wat we doen,’ aldus BAT.

The Investigative Desk bekeek jaarverslagen en persberichten, trok investeringen van de vier grootste tabaksbedrijven na en onthulde tientallen medische en farmaceutische bedrijven waarin de vier grootste tabaksbedrijven de afgelopen jaren investeerden (zie supplement 1 en 2 bij dit artikel). De producten uit dit overzicht die in Nederland op de markt zijn, staan in de tabel.

Medische investeringen

JTI pionierde eind vorige eeuw al met een Beyond Nicotine-aanpak. Het bedrijf richtte in 1987 een aparte farmatak op. In eerste instantie leek hier weinig mee te gebeuren, maar in 1998 nam het bedrijf een grote stap met de overname van het farmaceutische bedrijf Torii Pharmaceuticals, een producent van medicijnen voor onder meer nierziekten, huidziekten en allergieën. In 2000 volgde een tweede dochterbedrijf met het Amerikaanse Akros Pharma, dat zich vooral richt op stofwisselingsziekten, auto-immuunziekten en virusinfecties.

Andere tabaksgiganten stapten recenter in, maar hebben grootse plannen. Zo kondigde PMI twee jaar geleden aan vanaf 2025 minstens één miljard dollar omzet te willen halen uit producten die geen nicotine bevatten. Die moeten volgens de tabaksfabrikant vooral uit de ‘wellness and healthcare’-hoek komen. Het bedrijf investeert sinds 2011 in farma en timmert vooral de laatste jaren hard aan de weg. Zo besteedde PMI in 2021 2,25 miljard dollar aan drie grote overnames van farmaceutische bedrijven: de Amerikaanse start-up OtiTopic, producent van een inhaleerbaar medicijn tegen hartaanvallen, de Deense farmaceut Fertin Pharma, die onder meer nicotinekauwgoms maakt, en het Britse Vectura, een bedrijf dat inhalatoren en inhalatiemedicatie produceert. De laatste twee zijn inmiddels gefuseerd tot Vectura Fertin Pharma.

BAT richtte in 2020 BTomorrow Ventures (BTV) op om alle financieringen in de Beyond Nicotine-hoek uit te voeren. Sindsdien heeft BAT via deze onderneming in 22 bedrijven geïnvesteerd, zo schrijft de tabaksreus trots in het jaarverslag van 2022. Daaronder bevindt zich het biotechbedrijf Kbio, dat plantaardige vaccins ontwikkelt. BAT zet daarnaast sterk in op de ontwikkeling van medicinale cannabis via het Canadese Organigram, de Duitse Sanity Group en het Amerikaanse Charlotte’s Web.

Ook Imperial Brands stapte in de cannabis, met de aankoop van Oxford Cannabidoid Technologies in 2008 en recenter het Canadese cannabisbedrijf Auxley (in 2019). In het jaarverslag van 2022 meldt Imperial Brands dat er een nieuw lid is van de Raad van Bestuur die daarvoor twintig jaar in hoge functies bij farmaceut GlaxoSmithKline werkte.

Nederlandse markt

‘Nou, weer een teleurstelling’, zegt longarts Wesseling als hij hoort dat aan nicotinekauwgoms ook wordt verdiend door de tabaksindustrie, onder meer aan de merken Nicotinell en Linn. De kauwgoms zijn verkrijgbaar bij veel Nederlandse apothekers en drogisterijen en worden gemaakt door Fertin Pharma, een dochter van Philip Morris. ‘Dat wist ik niet. We gebruiken die merken dagelijks op de Stoppen met Roken-poli.’ Houdt hij daar nu mee op? ‘De kauwgoms worden meestal voorgeschreven door de longverpleegkundigen. Ik ga hen adviseren om over te stappen op alternatieven. Als die er tenminste zijn, ik vind het allemaal tamelijk schimmig.’

Ook longarts Leon van den Toorn, tevens voorzitter van de Nederlandse Vereniging van Artsen voor Longziekten en Tuberculose (NVALT), is verbaasd dat Nicotinell wordt geproduceerd door een dochter van Philip Morris: ‘Dit is nieuw voor mij.’ Artsen zijn vaak niet op de hoogte van de overnames en investeringen van de tabaksindustrie. ‘Je gaat niet iedere keer googelen voordat je iets voorschrijft,’ aldus Wesseling.

Meer van deze producten zijn beschikbaar op de Nederlandse markt. Altria, de Amerikaanse tak van Philip Morris, heeft bijvoorbeeld een minderheidsbelang in de Nederlandse farmaceut Micreos, die onder de merknaam Gladskin crèmes maakt tegen acne, rosacea en eczeem. Ook de inhalatoren en vernevelaars voor astma- en COPD-patiënten van Vectura Group, dochter van Philip Morris, zijn in Nederland verkrijgbaar. Voorbeelden van producten van Vectura Group zijn de Breelib, Flutiform en de Ellipta- en Breezhaler-reeksen (tabel).

Tabel

Investeringen van de tabaksindustrie in medische producten die in Nederland op de markt zijn

De Britse longarts en hoogleraar Nicholas Hopkinson publiceerde vlak na de overname van Vectura Group in 2021 een artikel waarin hij sterk ageert tegen het voorschrijven van medicatie van farmaceuten waarin de tabaksindustrie heeft geïnvesteerd: ‘Bescherming van mensen met een longziekte tegen de morele nood door het moeten gebruiken van inhalatoren waaraan de tabaksindustrie verdient, een industrie die een belangrijke oorzaak is van de ontwikkeling en progressie van longziekte, is een belangrijk voordeel van het vermijden van deze producten.’

Hij analyseert in het artikel de alternatieven voor de inhalatoren en vernevelaars van Vectura. Volgens Hopkinson zijn die er genoeg, al moeten sommige patiënten wel van type medicijn of inhalator overstappen, zoals bij de Flutiform. Hij schreef het artikel voor de Britse markt, maar veel van deze producten zijn ook in Nederland verkrijgbaar.

Relatie met farmaceuten

Door hun investeringen in medicijnen en medische hulpmiddelen ontstaan nauwe banden tussen Big Tobacco en de grote farmaceuten. AstraZeneca heeft een licentie van JTI om een immuuntherapie tegen kanker te ontwikkelen. En de door Philip Morris opgekochte Vectura Group meldt op haar website banden te hebben met GlaxoSmithKline, Bayer en Novartis. GlaxoSmithKline betaalt royalty’s aan Vectura Group voor het gebruik van een hulpstof voor de inhaler.

GlaxoSmithKline (GSK) is een samenwerkingspartner van de NVALT. Medewerkers van GSK zijn vaak aanwezig op de congressen van deze vereniging van longartsen en ondersteunen andere NVALT-activiteiten. ‘Wanneer er sprake is van een evidente samenwerking met de tabaksindustrie, is het wel lastig uit te leggen als wij zeggen: wij geven zo’n bedrijf een podium op onze congressen,’ verklaart voorzitter Van den Toorn.

Toch wordt de soep in het geval van GSK uiteindelijk niet zo heet gegeten als opgediend. Telefonisch overleg met GSK doet de voorzitter van de vereniging van longartsen van gedachten veranderen: ‘GlaxoSmithKline legde uit dat het allemaal iets genuanceerder lag en verzekerde dat er geen directe inmenging was vanuit Philip Morris. Het ging bovendien om een samenwerking die uit het verleden dateert en niet meer actueel was.’ De vereniging verbindt uiteindelijk dan ook geen consequenties aan de banden tussen Vectura en GSK.

Was de overname door Philip Morris dan wél een reden voor de NVALT om Nederlandse longartsen af te raden de inhalatoren van Vectura voor te schrijven? ‘Daar zat het tegenaan, maar we hebben toen uiteindelijk niet keihard gezegd: als bestuur vinden we dat het niet mag. We hebben wel iedere longarts op de hoogte gebracht van die samenwerking en het aan het veld overgelaten.’ Of dat vrijblijvende advies ook daadwerkelijk opgevolgd is door longartsen, weet Van den Toorn niet.

Beoordelingsinstanties

Ook de beoordelingsinstanties laten het aan de artsen om een keuze te maken. Zo controleert het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen (CBG) bij het toelaten van medicijnen niet op inmenging van de tabaksindustrie, laat een woordvoerder weten. ‘Bij de aanvraag van een medicijn beoordelen we als CBG de werkzaamheid, veiligheid en kwaliteit. We kunnen ook geen maatregelen treffen als er wel sprake is van inmenging van de tabaksindustrie, omdat er geen wettelijke grondslag voor is.’

Ook de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) geeft aan dat ‘investeringen in farmaceutische en medische hulpmiddelenbedrijven buiten hun toezichtsveld vallen.’ Wel houdt de IGJ in de gaten of er sprake is van ongeoorloofd gunstbetoon (het aanbieden van geld, diensten of goederen met het kennelijke doel de verkoop van een medisch hulpmiddel te bevorderen), maar dan gaat het om geldstromen tussen bedrijven en zorgverleners. ‘Daar vallen investeerders in bedrijven niet onder.’ Het Europees Geneesmiddelenbureau (EMA) heeft evenmin beleid op de inmenging van tabaksindustrie in medische hulpmiddelen en geneesmiddelen, omdat het ‘buiten het bereik van Europese farmaceutische wetgeving valt.’

De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) tikte de medische industrie onlangs wél op de vingers vanwege inmenging van de tabaksindustrie. De WHO weigerde een covidvaccin dat was ontwikkeld door Medicago, een Canadees bedrijf waar Philip Morris in investeerde. De Canadese geneesmiddelenautoriteit had het vaccin eerder al wel goedgekeurd. Als reactie op het incident trok PMI zich terug uit het Canadese bedrijf.

Volgens longarts Wesseling is het niet alleen de verantwoordelijkheid van de arts om inmenging van de tabaksindustrie te voorkomen. ‘Het hele medische veld zou in actie moeten komen, zoals artsenorganisaties, wetenschappelijke verenigingen en zorgverzekeraars.’