Nederlandse films in een bunker

Getipt door 2 Italiaanse onderzoekers ontdekten wij Nederlandse films in een tot filmkluis omgebouwde bunker nabij Scheveningen, die door het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid als filmarchief werd gebruikt. Na een korte wandeling door de schitterende duinen (de bunker is niet met de auto of het openbaar vervoer bereikbaar) kwamen we bij de bunker die verscholen lag in een duinpan. Hier kregen we een selectie van de gevonden films te zien.

De films zijn tussen 1908 en 1940 geproduceerd door farmacoloog en fysioloog Rudolf Magnus (naamgever van het gelijknamige instituut) en fysioloog en neuroloog Gysbertus G.J. Rademaker. De 17 gevonden films van de ‘Magnus-collectie’ gaan over lichaamshouding bij kinderen en dierexperimenten (cerebellum, striatum, hemisferen). De 114 films van de ‘Rademaker-collectie’ tonen dierexperimenten, patiënten na cerebellectomie, spastische kinderen en ‘idioten’. Op sommige van de films ziet men Rademaker in driedelig grijs met een sigaret terwijl hij zijn naakte patiënt neurologisch onderzoekt. De films raakten ons als stille getuigen van de relatie tussen arts en patiënt vóór de Tweede Wereldoorlog. Op een andere film zijn Magnus en Rademaker samen te zien op de binnenplaats van het laboratorium in Utrecht. Magnus, de senior met pijp en de jonge Rademaker die achter de honden aanloopt; het zijn unieke beelden. De beelden van de 2 geleerden samen – op een duidelijk herkenbaar en voor de neurologie historisch belangrijk gebouw – bezorgden ons een historische sensatie. Dat is ook de kracht van film, dat het de historicus het gevoel kan geven dat het verleden bijna tastbaar is.

De Magnus-collectie behelst onder meer een film uit 1919 van Magnus’ Berlijnse collega Arthur Simons, die gewonde soldaten toont met een hemiparese en bij wie hij de tonische halsreflexen demonstreert. Evenals collega’s in andere oorlogvoerende landen in Europa observeerde Simons gewonde soldaten. In de film toont hij reflectoire strek- en buigbewegingen van de verlamde zijde onder invloed van respectievelijk ipsi- en contralaterale rotatie van het hoofd. Van Simons zijn meer films teruggevonden. Een Berlijnse neuroloog toonde deze films tijdens een recent congres (juni 2012) van de International Society for the History of the Neurosciences. Wij lieten daar de films van Magnus zien, waardoor het werk van beide neurologen weer in beeld bij elkaar werd gebracht.

Er zijn nog meer aanwijzingen voor contact tussen de filmende neurologen uit die tijd. Bij onze bekijksessies in de bunker was ook een van onze Italiaanse collega's aanwezig. In de collectie van een andere filmmaker kwam hij een exemplaar tegen van Rademakers boek Das Stehen dat rijkelijk is voorzien van foto's. We ontdekten van een paar foto’s welke films de bron waren, zoals de beelden waarin Rademaker toont hoe katten op letterlijk hun pootjes terecht komen.