Moleschott en het materialisme

Jacques (Jacobus Albertus Willebrordus) Moleschott komt in 1822 ter wereld in ’s-Hertogenbosch (figuur). Zijn vader, huisarts, onderwijst hem in natuurwetenschappen en Franse letteren; zijn moeder, Elisabeth van der Monde, is godsdienstig en een warme persoonlijkheid.1,2 Op zijn 15e gaat hij naar de Latijnse school. Het beoogde gastgezin in Utrecht neemt te elfder ure alleen protestantse jongens aan en zo gaat hij naar de stad Kleef in Duitsland, waar ook andere Nederlandse leerlingen verblijven. Hij leert er goed Duits en wordt gegrepen door filosofie, vooral door de denkbeelden van Wilhelm Hegel (1770-1831) en later van Ludwig Feuerbach (1804-1872; ‘Der Mensch ist was er isst’ ofwel ‘de mens is wat hij eet’). Hierbij verliest hij zijn geloof.

De studie geneeskunde volgt hij in Heidelberg; hij sluit er gemakkelijk vriendschappen en verkiest huiselijke kringen boven de kroeg.3 Hij wint de gouden medaille van Teyler’s Tweede Genootschap met een verhandeling over plantenvoeding, koopt van het prijzengeld zijn eerste microscoop en promoveert bij Friedrich Henle (1809-1885) op microscopisch onderzoek van longweefsel.

Terug in Nederland, begint Moleschott in 1845 een medische praktijk in Utrecht, maar de geringe armslag voor wetenschappelijk onderzoek gaat hem steeds meer benauwen. Daarom aanvaardt hij in 1847 een privaat-docentschap fysiologie in Heidelberg. Na een vrijgezellenbestaan dat hij deelt met een kunsthistoricus trouwt hij in het revolutiejaar 1848 met Sophie Strecker; zij helpt hem bij het praktisch onderwijs door kikkers te vangen en flessen te spoelen.

Het is in deze Heidelbergse jaren dat Moleschott zijn belangrijkste werken publiceert, in de vorm van handboeken over voedingsleer en stofwisseling. Ook richt hij een nieuw tijdschrift op (Untersuchungen zur Naturlehre des Menschen und der Thiere), samen met Franciscus Donders (1818-1889) en Izaak van Deen (1805-1869), huisarts in Zwolle, tevens fysioloog en later hoogleraar in Groningen. Het drietal zal steeds verbonden blijven, zij het grotendeels per brief.4 Het bekendst wordt Moleschott door zijn populairwetenschappelijke boeken over voedingsmiddelen en over ‘De kringloop des levens’, die vele drukken beleven.5,6 Daarin zet hij uiteen hoe elementaire levensprocessen niets anders zijn dan chemische reacties, waarin eenvoudige verbindingen als bouwstof dienen of verbrand worden. Zo knoopt hij de fysiologie vast aan een materialistische wijsbegeerte: alle gebeuren op aarde is terug te brengen tot een uitwisseling van elementen ( www.encyclopedia.com/topic/Jacob_Moleschott.aspx). Zijn bekende frase ‘Ohne Phosphor kein Gedanke’ sluit daarbij aan.5 Of, in zijn eigen woorden: ‘De denkende mens is de som van zijn zintuiglijke waarnemingen, zoals ook een voorwerp, dat hij bekijkt, de som van zijn eigenschappen is… Een vrije wil, een wilsuiting, die onafhankelijk zou zijn van de som van invloeden die op elk moment de mens bepalen en zelfs de machtigsten beperken, die bestaat niet’.6 Moleschott keert zich ook fel tegen doelmatigheidsdenken en tegen het bestaan van een mysterieuze levenskracht, zoals verondersteld door romantische natuurfilosofen; op hun beurt zetten deze zich weer af tegen het rationalisme van Verlichtingsdenkers uit de 18e eeuw.

In 1854 krijgt Moleschott vanwege de radicale denkbeelden in zijn onderwijs een berisping van het Badense gezag en neemt hij driest ontslag. Hij wordt 2 jaar later hoogleraar in Zürich, dat hij in 1861 verruilt voor Turijn, middenin de woelingen van de Italiaanse eenwording; in Zwitserland had hij al de taal geleerd om Dante te kunnen lezen. Hij wordt Italiaans staatsburger en zelfs senator; tussen de bedrijven door geeft hij medisch advies en speelt hij quatre-mains met Liszt.1 Zijn laatste universiteit is de Sapienza in Rome (1878). Moleschotts grootse afscheid in 1892 wordt overschaduwd door het overlijden van 3 van zijn 5 kinderen en daarna van zijn vrouw. Zelf sterft hij in 1893 aan erysipelas.