Helpt een glaasje water tegen flauwtes?

De vraag of en hoe water drinken werkt, is relevant. Vasovagale reacties (flauwtes) komen immers veel voor en water drinken is een simpel en goedkoop advies. In dit artikel beargumenteren wij dat water drinken een acuut bloeddrukverhogend effect heeft en dat het flauwtes kan voorkomen. Ook bespreken wij het mechanisme waarvan verondersteld wordt dat het aan het bloeddrukverhogende effect van water drinken ten grondslag ligt en de praktische toepassingen van water drinken.

Bloeddrukverhogend effect van water

Patiënten bij wie het autonome zenuwstelsel ernstig is aangetast, hebben invaliderende klachten van een lage bloeddruk in staande houding. Sommige van deze patiënten vertelden hun dokter dat zij na het drinken van water veel minder klachten hadden. Dokters die onder de indruk waren van deze verhalen onderzochten het effect van het drinken van ongeveer 500 ml water en stelden een frappante bloeddrukstijging vast. De zittende bloeddruk steeg met bijna 40 mmHg ongeveer 20-30 minuten na de waterinname; dit effect hield vervolgens ongeveer 30 minuten aan.2 Later werd vastgesteld dat water drinken (500 ml) ook bij gezonde proefpersonen acuut de orthostatische tolerantie evident verbeterde.3

Onderliggende mechanisme

De expansie van het circulerende volume kan de bloeddrukstijging niet verklaren. De extra 500 ml water verdeelt zich immers over het totale lichaamswater en leidt uiteindelijk tot een toename van slechts 1-2% van het plasmavolume. De belangrijkste reden voor de bloeddrukstijging is waarschijnlijk het niet goed begrepen effect van een toegenomen ‘outflow’ van het sympathische zenuwstelsel via stimulatie van osmoreceptoren in het bovenste deel van de tractus digestivus. Deze effecten op het sympathische zenuwstelsel geven aanleiding tot verhoging van de perifere vaatweerstand en, dientengevolge, een stijging van de bloeddruk.4

Als de lokale hypo-osmolaire status de initiële trigger is voor de bloeddrukstijging na het drinken van water, zou men verwachten dat het uitmaakt hoeveel water er wordt gedronken. Wiersum-Osselton en collega’s lieten zien dat het aantal bloeddonoren dat tijdens of na de donatie een vasovagale reactie kreeg, niet verschilde tussen een groep die 330 ml en een groep die 500 ml water moest drinken. Bij patiënten bij wie het autonome zenuwstelsel faalt heeft het drinken van 240 ml een duidelijk minder bloeddrukverhogend effect dan het drinken van 500 ml water.2 Het leegdrinken van een standaardpetflesje van ten minste 330 of 500 ml water lijkt dus voldoende om flauwtes te voorkomen. Of een veel groter volume nog beter beschermt tegen flauwtes, is onbekend. Overigens lijkt de temperatuur van het water geen rol te spelen.2 Bij patiënten bij wie het autonome zenuwstelsel faalt leidt het drinken van 500 ml water met een temperatuur van 9°C namelijk tot even grote bloeddrukstijgingen als water van 24°C.

Een positieve natriumbalans leidt tot expansie van het extracellulaire volume, waaronder het plasmavolume.5 Om die reden is het effect van het drinken van zout water (NaCl 0,42%-oplossing) vergeleken met het effect van het drinken van water, wederom bij patiënten bij wie het autonome zenuwstelsel faalt.2,5 Het systolische-bloeddrukverhogende effect van zout water was ongeveer de helft kleiner dan dat van water (18 vs. 37 mmHg). Bij patiënten die zout water dronken bleef activatie van het sympathische zenuwstelsel uit. Een hoge natriuminname gedurende ten minste 3 dagen met behulp van zoutcapsules is een effectieve manier om de orthostatische tolerantie te verbeteren.6,7 De weliswaar relatief bescheiden stijging van het plasmavolume met ongeveer 6% is hiervoor waarschijnlijk verantwoordelijk.6

In het licht van nieuwe inzichten over de relatie tussen de zoutbalans en volumeregulatie speelt een toegenomen perifere vaatweerstand waarschijnlijk ook een belangrijke rol.8 De verbeterde orthostatische tolerantie ten gevolge van langdurige zoutsuppletie verloopt, in tegenstelling tot de acute waterbelasting, onafhankelijk van de activatie van het sympathische zenuwstelsel.6

Is een placebo-effect uitgesloten?

Bij patiënten bij wie het autonome zenuwstelsel faalt is het bloedrukverhogende effect van water drinken zo sterk uitgesproken en reproduceerbaar dat een placebo-effect onwaarschijnlijk wordt geacht.4 Het overtuigendste bewijs hiervoor is dat met watertoediening via een maagsonde vergelijkbare bloeddrukstijgingen zijn waargenomen. Bij flauwtes is een placebo-effect echter zeker niet uitgesloten. Het is immers onmogelijk om een dubbelblind onderzoek te verrichten. Bovendien spelen effecten in het centrale zenuwstelsel (door bijvoorbeeld emotionele stress rond de venapunctie) een sterke rol bij het optreden van flauwtes.9 Noemenswaardig is dat in het onderzoek van Wiersum-Osselton en collega’s gebruikgemaakt werd van een vragenlijst met vragen over symptomen van presyncope. De onderzoekers verrichtten geen bloeddrukmetingen en de diagnose ‘vasovagale reactie’ was dus een veronderstelling. Het preventieve effect van water drinken kon wel aangetoond worden bij donoren die voor de tweede, derde of vierde donatie kwamen, maar niet bij donoren die voor het eerst bloed doneerden. Een duidelijke verklaring voor dit fenomeen is er niet.

Praktische toepassingen van water drinken

Bij patiënten bij wie het autonome zenuwstelsel faalt en bij wie sprake is van sterk invaliderende orthostatische hypotensie kan water drinken naar onze mening een zinvolle therapeutische interventie zijn. Het effect op de bloeddruk kan zeer indrukwekkend zijn. De profylactische rol van water drinken in situaties waarin een vasovagale reactie kan optreden, zoals bij bloeddonatie, is minder duidelijk. In die situaties zou sprake kunnen zijn van een belangrijk placebo-effect. Overigens moet men zich bedenken dat frequent extra hoeveelheden water drinken ook tot problemen kan leiden: bij ouderen, gebruikers van thiazidediuretica en marathonlopers is te veel water drinken gerelateerd aan klinisch relevante hyponatriëmie.10

Conclusie

Een groot glas water – en niet slechts een glaasje – ter preventie van flauwtes is een effectieve en goedkope manier om de bloeddruk te laten stijgen en kan meestal geen kwaad. Omdat kort na een flauwte de bloeddruk vaak enige tijd laag blijft en omdat een nieuwe flauwte in die fase nogal eens optreedt, kunnen we ook concluderen dat de omstander op straat het zo slecht nog niet doet door intuïtief een glas water aan te reiken.