Van de ene loopgraaf naar de andere

Sommige romanhelden eindigen hun literaire bestaan op hun buik in de modder van de loopgraven in de Eerste Wereldoorlog, zoals Hans Castorp uit De Toverberg van Thomas Mann. Andere helden beginnen hun literaire carrière juist in deze modder, ook al is het aan de andere kant van het front. Bardamu, de hoofdpersoon uit Reis naar het einde van de nacht van Louis-Ferdinand Céline, begint zijn reis in de loopgraven en eindigt als illusieloze arts in Clichy, vlak bij Parijs. Op een van de laatste bladzijden van deze omvangrijke roman lezen we: ‘[…] en dan moet je niet vergeten dat…