John McCrae, arts en dichter van In Flanders Fields

Van juli tot november 2014 werd de slotgracht van de Tower of London gebruikt voor de kunstinstallatie Blood Swept Lands and Seas of Red van Paul Cummins en Tom Piper.1 De installatie bestond uit 888.246 handgemaakte klaprozen van rood keramiek, waarbij iedere klaproos een tijdens de Eerste Wereldoorlog overleden Britse soldaat representeerde (figuur 1). De titel van de kunstinstallatie is de eerste regel van een gedicht van een onbekend gebleven Britse soldaat die tijdens de oorlog in Vlaanderen is gestorven.

Figuur 1

Blood Swept Lands and Seas of Red

Op 11 november 2018 is het precies honderd jaar geleden – op het elfde uur van de elfde dag van de elfde maand – dat een wapenstilstand een einde maakte aan de vijandelijkheden van de Eerste Wereldoorlog. Al tijdens de oorlog werd de klaproos het symbool van de gesneuvelde frontsoldaten van de Eerste Wereldoorlog. Het gedicht In Flanders Fields van de Canadese arts John McCrae heeft daar voor een belangrijk deel aan bijgedragen.

De dichter en arts John McCrae

John McCrae werd uit een Schots geslacht geboren op 30 november 1872 in Guelph, een universiteitsstad in de Canadese provincie Ontario.2,3 Zijn jeugd speelde zich af in de ‘Edwardian summer’, voor de Britten een gouden tijd die voorafging aan de Eerste Wereldoorlog. Hij groeide op met discipline en ontwikkelde een sterk gevoel voor rechtvaardigheid. Als adolescent ging hij op de bugel blazen – hét instrument waarop The Last Post wordt gespeeld bij het graf van een gesneuvelde soldaat. In Toronto doorliep hij vlotjes een studie medicijnen. De confrontatie met het lijden en de dood van patiënten liet op hem een onuitwisbare indruk na. Wanneer zijn emoties hem te zwaar werden, schreef hij bij wijze van therapie gedichten om zijn gevoelens onder woorden te brengen.

Een specialisatie in de pathologie stelde hij in 1899 uit om als vrijwilliger namens het Gemenebest te gaan vechten in de Tweede Boerenoorlog in Zuid-Afrika, waaraan hij een militaire medaille en een ‘Toronto Welcome Home’-medaille overhield.2,4 In 1914 was hij een gerenommeerd patholoog en toen Canada enthousiast het moederland te hulp schoot in de strijd tegen Duitsland, werd McCrae benoemd tot legerarts in de rang van majoor (figuur 2). Over de reden waarom hij aan de oorlog wilde deelnemen, schreef hij voor zijn vertrek in een brief aan een vriend: ‘Het is een verschrikkelijke zaak, en ik ga omdat ik meen dat iedere vrijgezel, vooral die met oorlogservaring, moet gaan. Ik ben echt nogal bang, maar nog banger om met mijn geweten thuis te blijven.’4 Bij zijn aankomst in Vlaanderen, frontsector Ieper, werd hij op 17 april 1915 gepromoveerd tot luitenant-kolonel in het Canadian Army Medical Corps.

Figuur 2

De Canadese legerarts en dichter John McCrae in 1914

In Flanders Fields

Tijdens de Tweede Slag bij Ieper, op 24 april 1915, werden de Canadezen geconfronteerd met het voor hen onbekende fenomeen van een chloorgasaanval. McCrae maakte deze nachtmerrie van nabij mee in een eerstehulppost (‘advanced dressing station’) bij Boezinge, België (nu grondgebied van gemeente Ieper).2,3 Op 2 mei 1915 verloor hij, door een Duitse granaat, ook zijn goede vriend luitenant Alexis Helmer. Getekend door de ellende van de oorlog – letterlijk vuur en bloed – schreef hij vervolgens het gedicht In Flanders Fields , wachtend op een nieuwe lading gewonden. Het gedicht is met name in het Verenigd Koninkrijk, Canada en de Verenigde Staten bekend geworden. In het gedicht schrijft hij onder meer dat de gesneuvelde soldaten niet zullen rusten, tenzij anderen de fakkel van de strijd overnemen.2

Tabel

In Flanders Fields

Het kostte McCrae enige moeite om het gedicht gepubliceerd te krijgen, maar daarna volgde een onstuitbare opmars. Voor de legeroverheid, de soldaten en hun familieleden betekende het gedicht een oproep tot het verkrijgen van meer financiële en materiële middelen om de oorlog te kunnen winnen. De klaproos (‘poppy’), die in het gedicht een centrale plaats inneemt, groeide uit tot een wereldwijd symbool van gesneuvelde soldaten.

De laatste regel van het gedicht In Flanders Fields (‘We shall not sleep, though poppies grow’) is geduid als een mogelijke verwijzing naar het gebruik van morfine, afkomstig van de opium in de klaproos ( Papaver somniferum ). Morfine werd gebruikt bij de pijnbestrijding en sedatie van gewonde soldaten.

Ziekte en overlijden

Op 24 januari 1918 werd McCrae benoemd tot consulterend arts van de Britse legers in Frankrijk. Enkele dagen later werd hij door een longontsteking en meningitis geveld; hij overleed op 28 januari 1918 op de leeftijd van 45 jaar.2,3 De volgende dag werd hij met militaire eer begraven op de Britse militaire afdeling van de gemeentelijke begraafplaats van Wimereux bij Boulogne-sur-Mer, aan het Nauw van Calais. Als eerbetoon liep McCrae’s eigen paard Bonfire, dat hij uit Canada had meegenomen, mee in de rouwstoet. De rijlaarzen van McCrae bevonden zich, naar aloud militair gebruik, achterstevoren in de stijgbeugels (figuur 3).

Figuur 3

De rouwstoet tijdens de begrafenis van John McCrae

De stoet werd begeleid door zijn paard Bonfire, met zijn rijlaarzen achterstevoren in de stijgbeugels

McCrae wordt op de begraafplaats herdacht met een gedenkplaat en een speciaal opgericht monument met de tweede strofe van zijn gedicht In Flanders Fields . Zijn geboortehuis, Water Street 108 in Guelph, is sinds 1968 een museum met een uitgebreide verzameling herinneringen aan McCrae, waaronder foto’s, zelfgetekende illustraties bij zijn gedichten en boeken in vele talen over zijn leven. De voorwerpen die hem toebehoorden tijdens de oorlog zijn verdwenen in de golven toen het schip dat deze na zijn overlijden naar Canada bracht, op de Atlantische Oceaan werd getorpedeerd. In de tuin van het museum bevindt zich een ‘Garden of remembrance’ waar klaprozen bloeien.

Klaproos

In reactie op In Flanders Fields begon men een klaproos te dragen op jaskraag of bloes, in het oog springend, om te herinneren aan het offer dat de frontsoldaten hadden gebracht. Al tijdens de Napoleontische oorlogen werd de klaproos als symbool van de gesneuvelden beschouwd. Het trof de soldaten telkens weer dat op de plaats waar een veldslag was uitgevochten, later een rood tapijt van klaprozen ontstond. De reden is de omgewoelde grond, waarin de klaproos – die een pioniersplant is – eerder dan ander planten verschijnt.5 Het uiterlijk van de bloem bevat veel symboliek. De blaadjes zijn zo rood als bloed. Het hart van de bloem is zwart, de kleur van de rouw. In het hart is een kruis te zien, het christelijke symbool voor lijden en verlossing. Van symbool van de Eerste Wereldoorlog is de klaproos uitgegroeid tot herdenkingssymbool voor alle soldaten die tijdens oorlogen sneuvelen en zo heeft deze bloem de bijnaam ‘flower of remembrance’ gekregen. Bij de eerste ‘Remembrance Day’, op 11 november 1921, werden dan ook klaprozen gedragen en sindsdien wordt deze herdenkingsdag in de volksmond ook wel ‘Poppy day’ (klaproosdag) genoemd.

Controverse

De laatste jaren is controverse ontstaan over het dragen van het zogenoemde ‘poppy’-symbool.6 De internationale voetbalbond FIFA legde in 2016 boetes op aan Engeland, Schotland, Wales en Noord-Ierland voor het dragen of tonen van poppies bij WK-kwalificatiewedstrijden rondom 11 november (Remembrance Day). De FIFA beschouwde de poppy als een politiek symbool.

Het dragen van een poppy is ook onderworpen aan allerlei omstreden regels, de zogenoemde poppy-etiquette. Volgens sommigen dient de poppy gedragen te worden vanaf 31 oktober, volgens anderen vanaf 5 november, tot Remembrance Day. Ook de plaats van de poppy is niet eenduidig: links op de borst, maar ook wel bij mannen links en bij vrouwen rechts op de borst, al dan niet met het blad van de poppy wijzend in de richting van 11 uur op de klok, refererend naar het tijdstip van de wapenstilstand.

De poppy is tot een politiek onderwerp gemaakt en wordt door sommigen gezien als een symbool dat oorlog rechtvaardigt. De druk op publieke figuren om een poppy te dragen wordt als ‘poppy fasciscm’ ervaren en het niet dragen van een poppy heeft in het Verenigd Koninkrijk zelfs tot doodsbedreigingen geleid. Als alternatief wordt door sommigen een witte poppy gedragen, die onder meer een blijvende inzet voor de vrede uitbeeldt.

Het symbool voor het offer van de frontsoldaten tijdens ‘the war to end all wars’, voortgekomen uit McCrae’s In Flanders Fields , is zelf tot middelpunt van strijd geworden.