Schuld en ziekte

Ik kom voor een schimmelkweek, leg ik de laborant uit, en met enige schroom laat ik haar de schilferende plekken op mijn handpalm zien. Het is niet zo erg als op mijn vijftiende, toen de eczeem pijnlijke vlekken drukte in mijn gezicht, maar nog altijd gaat de huidaandoening gepaard met een vorm van schaamte. Alsof het eczeem het gevolg van krabben is, in plaats van andersom. Maar dat schuldgevoel is niet specifiek voor eczeem, want als ik iemand vertel dat ik vanwege een voetblessure even niet kan hardlopen, doe ik dat met een vergelijkbare gêne.

Mijn aandoeningen zijn klein, en het schuldgevoel kan ik makkelijk wegwuiven. Toch vind ik het de moeite waard om erbij stil te staan, want ik weet dat veel van mijn patiënten hetzelfde ervaren als ze geconfronteerd worden met hun ziekte. Voor een enkeling is dat gevoel zelfs levensgroot.

‘Had ik maar niet moeten roken, krabben of onveilig vrijen’

Ik vermoed dat die schaamte uit ons ruggenmerg komt, bij wijze van spreken dan. Dat het een reflexmatige reactie is op leed, zoals we onze hand terugtrekken bij een prikkel nog voor we de pijn daadwerkelijk voelen. Of misschien is ons schuldgevoel beter vergelijkbaar met het speeksel van de hond van Pavlov. Schuld is een kind van de moraal en de moraal is niet aangeboren maar aangeleerd. Het schuldgevoel als geconditioneerde reflex.

Volgens onze aangeleerde moraal bestaan er twee vormen van leed. Het zelfverkozen leed is verheven, als het ascetisme van een heilige, maar leed dat ons overkomt, is een welverdiende straf. Dat zie je niet alleen bij rancuneuze religieuzen die van ‘Gods toorn’ reppen, maar ook in onze primaire reactie wanneer ons iets overkomt. Had ik maar niet moeten roken. Niet moeten krabben. Niet moeten vrijen zonder condoom. Mijn ziekte is mijn schuld.

We gaan eraan voorbij dat de pathofysiologie, het ontstaan van ziekte, bijna altijd multifactorieel is. Een botbreuk is niet alleen het gevolg van het ongeluk. Ook de botdichtheid speelt een rol en het verstoorde evenwicht dat bijdroeg aan de val. Er zijn ook rokers die de honderd halen.

Volgens de natuurwetten heeft alles een oorzaak en volgens onze moraal heeft iedere oorzaak een morele gevolgtrekking. Dat is het kruis dat we naar ons Golgotha dragen. Maar waarom weigeren we dat kruis niet? Waarom vragen we niet wie dat kruis in elkaar heeft getimmerd? Laat die dat kruis dan ook demonteren. Onze schuld bestaat uit stukken hout en is niet meer dan dat.