Penicilline: net op tijd

Hoeveel oude foto's, manuscripten en geheimzinnige papieren rondslingeren op de zolderkamertjes en vlieringen in Nederland weet niemand. Meestal liggen ze er jarenlang onaangeroerd, totdat iemand in een nostalgische bui besluit de boel eens te bekijken. Na mijn pensionering als huisarts te Hengelo ging ik op onderzoek uit op de zolder van de vroegere praktijkwoning van mijn vader. Daar vond ik allerlei historische informatie die een verrassend inzicht geeft over het leven en werken van een arts in oorlogstijd en de periode daarna. Mijn vader, J.M.Sijtsema, tijdens de Tweede Wereldoorlog huisarts in Hengelo, was actief geweest in het verzet. Te midden van alle paperassen zaten ook wat aantekeningen over een ziektegeschiedenis van een vrouw die in de eerste dagen na de bevrijding ongetwijfeld zou zijn overleden, ware het niet dat zij op het allerlaatste moment behandeld was met een nieuw wondermiddel dat door de bevrijders was meegebracht naar Nederland: penicilline.

Na de bevrijding van Hengelo op 3 april 1945 was het voor de huisarts Jan Sijtsema van groot belang zo snel mogelijk zijn praktijk weer op de oude voet voort te zetten.1 Met enige improvisatie bleek het mogelijk de spreekuren in de nog beschadigde praktijkwoning te hervatten. De visites werden afgelegd op een motorfiets, waarvoor hij wat benzine had kunnen lospeuteren van het Britse leger. Zo begon in alle vrijheid een nieuw artsenbestaan.

In zijn praktijk diende zich al spoedig een nieuw jong leven aan. De bevalling vond plaats op 6 mei 1945 in het ernstig beschadigde Algemeen Ziekenhuis in Hengelo, waarbij een gezonde zoon werd geboren. Helaas ging het met de jonge moeder minder voorspoedig: 3 dagen na de bevalling werd zij ernstig ziek, kreeg koude rillingen en hoge temperatuur. De verdere symptomen en het onderzoek bevestigden tenslotte de diagnose ‘kraamvrouwenkoorts’ (sepsis puerperalis). Het behandelingsteam bestond uit Sijtsema, de internist H.Hartstra, de chirurg P.Borst en de gynaecoloog H.Wichers. De enige geneesmiddelen die zij tot hun beschikking hadden, waren kinine en enkele sulfapreparaten. Hierop reageerde de vrouw in het geheel niet. Ook een poging om door middel van een bloedtransfusie de weerstand van de patiënt te vergroten had geen enkel effect. Dagelijks kwamen de behandelend artsen bij de patiënt langs, onderzochten haar en trokken zich vervolgens terug in een apart kamertje om te overleggen en elkaar moed in te spreken. De vrouw raakte in een hallucinatoire verwardheid, waarna zij langzamerhand in bewusteloosheid wegzakte. De toestand werd kritiek en de artsen konden slechts machteloos toezien. In feite hadden zij haar al opgegeven en de vrouw had reeds afscheid genomen van haar familie. Het zou echter anders lopen.

Eén van de behandelende artsen van patiënte, Borst, fietste tijdens de laatste weken van de Duitse bezetting en ook in de periode daarna, elke dag naar het ziekenhuisje in Delden. Op de terugtocht ging hij meestal even langs het huis van de familie Van Eck aan de Hengelosestraat 5 in Delden. Dit was tijdens de oorlog een betrouwbaar en veilig adres voor onderduikers geweest. Borst had de zoon van Van Eck in het ziekenhuis in Hengelo behandeld, maar toen het gevaar van bombardementen te groot werd, was de patiënt weer naar zijn woonadres in Delden teruggebracht. Compleet met ziekenhuisbed en rekverband lag zoonlief achter het raam aan de straatkant, hetgeen een zeer probaat middel bleek te zijn om de Duitsers af te schrikken. Zij dachten meteen aan tuberculose, waar zij als de dood voor waren.

Een andere bezoeker die, na de bevrijding, regelmatig bij de familie langskwam, was Flight Lt. Kenneth Deeth, een Schotse arts, in dienst bij de Royal Air Force en gedetacheerd bij de First Canadian Armoured Division. Dat had zijn hoofdkwartier opgeslagen in de tuin van het kasteel Twickel. (Tijdens de oorlog had dit kasteel huisvesting geboden aan het Duitse hoofdkwartier van Seyss-Inquart, die daar na de oorlog nog een tijdlang gevangen had gezeten.2) Deeth was bevriend geraakt met de familie Van Eck en was zeer begaan met het lot van de bedlegerige zoon. Hoewel de klinische toestand van de zoon stabiel was, besloot Deeth op alles voorbereid te zijn en kwam op een goede dag aanzetten met een klein houten kistje, tot de rand toe gevuld met ampullen – het was nu eenmaal eenvoudiger om uit het militaire hospitaal een heel kistje ineens te verdonkeremanen dan om omstandig het juiste aantal ampullen te verantwoorden. In de ampullen bevond zich een nieuw geneesmiddel: penicilline. Penicilline, het eerste van een lange reeks antibiotica, betekende het startpunt voor een revolutie in de moderne naoorlogse geneeskunde, maar in Nederland wist op dat moment nog niemand wat het was. Het middel was voor het eerst in augustus 1941 aan de mens toegediend en werd een jaar later in steeds grotere hoeveelheden gebruikt bij de behandeling van gewonde geallieerde militairen.3 Omdat penicilline toen nog maar zeer beperkt houdbaar was en bij een temperatuur van 4°C bewaard moest worden, werd het kistje door vader Van Eck met veel toewijding in de kelder op de juiste temperatuur gehouden.

Als regelmatig huisbezoeker wist Borst hiervan en ook wist hij dat het kistje meer ampullen bevatte dan de zoon ooit nodig zou hebben. Daarom was hij vroeg in de ochtend zo snel hij kon vanuit Hengelo naar Delden gefiets. Die nacht had hij nog een acuut ontstoken appendix verwijderd, maar toen hij na de operatie op het punt stond het ziekenhuis te verlaten, trof hij de internist, de gynaecoloog en de huisarts aan bij het bed van de doodzieke vrouw met kraamvrouwenkoorts. Allen waren door de directrice van het ziekenhuis (mw.K.van Vloten) opgeroepen omdat de kraamvrouw in diep coma was geraakt. Daarom besloot Borst dat hij als laatste redmiddel zijn geluk moest beproeven met de nieuwe geneesmiddelen uit de kelder van de familie Van Eck. Voor hij weer terugreed naar Hengelo zei hij vermoeid tegen Van Eck: ‘God zegene de greep, Anton! Ik weet niet wat we gaan doen. Maar ze gaat onherroepelijk dood als er geen groot wonder gebeurt!’

Op hoop van zegen werd op die ochtend van de 12e mei het nog volledig onbekende middel (in combinatie met sulfanilamide) toegediend. En zowaar, een dag later daalde de temperatuur en geleidelijk kwam de vrouw weer bij bewustzijn. Naderhand vertelde zij dat zij zich tijdens haar ziekte zeer licht en vreugdevol had gevoeld. Ook wist zij zich te herinneren dat zij haar baby op de arm van de zuster naast haar bed zag. De periode dat zij zweefde in het grensgebied tussen leven en dood had zij als zeer plezierig ervaren (in de medische literatuur zijn vele van deze zogenaamde bijna-doodervaringen beschreven):4 ‘Wat ik toen beleefd heb, is het mooiste wat ik ooit heb gezien. Ik ging door een lange tunnel en bij de uitgang zweefde ik in een heerlijke omgeving met prachtig gekleurde bloemen en vogels. Een levend, beweeglijk landschap vol vreugde en blijdschap. Een groot gevoel van gelukzaligheid maakte zich van mij meester. Het was een weldaad daar te verblijven. Heel langzaam ben ik uit deze paradijselijke wereld teruggekeerd, want ik wist dat ik er niet kon blijven. Ik had twee kinderen groot te brengen. Ik moest terug en zou nu heel snel beter worden!’

Deze gedachten werden maar al te zeer bewaarheid. De behandeling had geen uur later moeten plaatsvinden. Daarom zou men terecht kunnen stellen dat de Schotse arts, Kenneth Deeth, zich als een ware ‘deus ex machina’ had gemanifesteerd. De jonge moeder zou nog drie maanden in het ziekenhuis moeten blijven, maar kon uiteindelijk in goede gezondheid worden ontslagen.

Volgens de officiële geschiedschrijving werd penicilline in Nederland voor de eerste maal met succes toegepast in november 1945.5 Uit de hier beschreven gegevens blijkt dat dit waarschijnlijk onjuist is. Op 12 mei 1945 werd de eerste patiënte in (Oost-)Nederland met succes behandeld met het nieuwe antibioticum en van een wisse dood gered.

Veel dank ben ik verschuldigd aan de beschreven patiënte, die op 7 december 1996 haar zeer bijzondere ziektegeschiedenis in een persoonlijk gesprek verwoordde. Ook dank ik mw.J.M.E.Raymakers-van Eck (die op 13 december 1996 vele saillante gegevens op schrift stelde) en oud-internist H.Hartstra voor zijn in begin 1997 verstrekte informatie.