Scheve verdeling oorzaak en gevolgen klimaatcrisis

Klimaatverandering heeft niet overal ter wereld dezelfde impact op de omgeving en het menselijk welzijn.1 Dit heeft enerzijds te maken met variatie in temperatuursverandering en extreme klimaatgebeurtenissen, anderzijds met de lokale kwetsbaarheid van ecosystemen, economie, gezondheidszorg en bevolking. Door klimaatverandering zal de absolute temperatuur sterker toenemen op de hogere breedtegraden. Zo is de gemiddelde temperatuur in De Bilt in de periode 1952-2017 met 1,7 °C gestegen, terwijl het wereldwijde gemiddelde met 1,1 °C toenam.2-4

Toch krijgen naar verwachting vooral tropische gebieden te maken met de grootste stijging in het aantal hittedagen.5 Hierdoor is een toename van de hittegerelateerde sterfte in tropische gebieden aannemelijk, terwijl in streken met een gematigd klimaat een mogelijke toename van de hittegerelateerde sterfte deels gecompenseerd wordt door een afname van de koudegerelateerde sterfte. Doordat de warmere gebieden vaak ook economisch zwakker zijn, is de bevolking in lage-inkomenslanden ook in algemenere zin kwetsbaarder voor de gevolgen van klimaatverandering dan elders.

Kwetsbaar Afrika

De invloed van klimaatverandering op voedselzekerheid is een grote zorg. In de Sahel in Afrika was 26-75% van de bevolking in 2019 werkzaam in de agrarische sector (landbouw, veeteelt, bosbouw en visserij); in Nederland was dat 2%.6 Doordat juist de agrarische sector extreem kwetsbaar is voor klimaatverandering en Afrika veel zelfvoorzienende landbouw kent, is het levensonderhoud van een groot deel van de Afrikaanse bevolking zeer klimaatgevoelig.4 Daarnaast zijn er sterke aanwijzingen dat de landbouwopbrengst, die de afgelopen decennia sterk gestegen is, geremd wordt door klimaatverandering.4 De combinatie van verhoogde CO2-concentraties in de atmosfeer en een verhoogde temperatuur verlaagt de opbrengst van gewassen en heeft daarnaast een (kleiner) negatief effect op de hoeveelheid micronutriënten in deze gewassen.7 Verder heeft klimaatverandering negatieve gevolgen voor gewasbestuivers en visserij (door verzilting, een afnemend zuurstofgehalte en opwarming van oceanen).7,8

De Intergouvernementele Werkgroep Klimaatverandering (IPCC) concludeert dan ook dat het Afrikaanse continent kwetsbaarder is voor de gevolgen van klimaatsverandering op waterschaarste, landbouw, veeteelt en visserij dan onder meer Europa (tabel). Daarnaast zal klimaatverandering gevolgen hebben voor ziektes. Hoewel er onzekerheden en (regionale) verschillen zijn, lijkt wereldwijd meer dan de helft van de infectieziekten vaker voor te komen door klimaatverandering.9 Verder concludeert het IPCC dat er sterk tot zeer sterk bewijs is voor een verband tussen klimaatverandering en een toename van de incidentie van infectieziekten in Afrika.

Tabel

Invloed van klimaatverandering per continent

Conflicten en ontheemding

Daarnaast is er enig bewijs dat klimaatverandering kan bijdragen aan het ontstaan van gewelddadige conflicten. Hoewel het IPCC rapporteert dat dit bewijs minder hard is, laat een omvangrijke historische analyse zien dat warmere temperaturen en minder of extremere regenval sterk geassocieerd zijn met een toename van het aantal conflicten met grotere gevolgen in lage-inkomenslanden.10 Een periode van extreme, aanhoudende droogte speelde mogelijk ook een rol in het ontstaan van het huidige conflict in Syrië en het risico hierop in deze regio is hoger geworden door klimaatverandering.11

Het aantal vluchtelingen en ontheemden wereldwijd bereikte in de afgelopen tien jaar recordhoogtes, tot 103 miljoen in 2022. Door een veelheid aan factoren is het waarschijnlijk dat klimaatverandering ertoe leidt dat vooral in Afrika en Azië steeds meer mensen ontheemd raken en onvrijwillig moeten migreren.4

Kleinste klimaatvoetafdruk, grootste slachtoffer

De grote impact van klimaatverandering op de gezondheid en het welbevinden van mensen in de armste delen van de wereld is op zichzelf al problematisch. Maar wat deze situatie nog onrechtvaardiger maakt, is dat deze landen slechts een klein aandeel hebben gehad in de uitstoot van de verantwoordelijke broeikasgassen. Aangezien klimaatverandering een traag en cumulatief proces is – CO2 blijft na uitstoot 300 tot 1000 jaar aanwezig in de atmosfeer – is de meest reële weging van verantwoordelijkheid een cumulatieve.5 Europa en de Verenigde Staten zijn verantwoordelijk voor ongeveer 33% en 25% van de totale CO2-uitstoot sinds de industriële revolutie (periode 1751-2017). Afrika en Latijns-Amerika zijn beiden verantwoordelijk voor ongeveer 3% (figuur).

Figuur 1

Cumulatieve CO2-uitstoot per continent

Met de economische ontwikkeling in de laatste jaren is dat beeld enigszins verschoven. In 2021 veroorzaakte China met 31% een groot deel van de mondiale uitstoot. Het aandeel van Afrika nam toe tot slechts 4%, terwijl de bevolking juist flink groeide (van 228 miljoen Afrikanen in 1950 tot 1,4 miljard in 2021).3 Het is overigens relevant te vermelden dat internationaal transport, scheepvaart en vliegverkeer bij deze getallen niet meegenomen wordt, hoewel het evident is dat de relatieve bijdrage van rijkere landen – door hun hogere mobiliteit en consumptie – daarmee nog groter zou worden.

Mondiaal rechtvaardigheidsvraagstuk

De onrechtvaardige verdeling van oorzaken en consequenties van klimaatverandering tussen de ‘rijke’ en ‘arme’ landen van deze wereld illustreert dat de aanpak van de klimaatcrisis in de kern een rechtvaardigheidsvraagstuk is. Rijkere landen hebben ruim twee eeuwen lang het leeuwendeel van de mondiale uitstoot aan broeikasgassen veroorzaakt; onze rijkdom is bovendien voor een aanzienlijk deel te danken aan de industriële revolutie en de exploitatie van arme delen van de wereld. Voelen wij ons, op basis van die historische schuld, geroepen om de zwaarste lasten te dragen bij klimaatmitigatie? Staan wij armere werelddelen misschien zelfs toe meer uit te gaan stoten om een economische inhaalslag te maken? Investeren we mee in de duurzame grondstoftransities en ontwikkeling in deze landen, en delen we onze kennis en kunde eerlijk?

De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) biedt handvatten voor de beantwoording van deze vraagstukken.12 In de door de WRR voorgestelde verdeling van klimaatkosten worden tien verdelingsprincipes gehanteerd, waaronder de verdeling naar draagkracht, verdeling ten gunste van de minstbedeelden en verdeling met behoud van een minimale ondergrens.

Onrechtvaardigheid binnen ons Koninkrijk

Mondiale rechtvaardigheid is niet alleen een relevant uitgangspunt voor de internationale betrekkingen van Nederland. Het is ook iets dat direct in ons Koninkrijk speelt. De klimaatimpact in het Caribisch deel van ons Koninkrijk, dat bestaat uit de landen Curaçao, Aruba en Sint Maarten en de bijzondere gemeentes Bonaire, Sint-Eustatius en Saba (BES), zal naar verwachting groter zijn dan in Nederland. Extreme hitte, droogte en neerslag nemen hier toe, net als het risico op orkanen in het gebied. Daarnaast vormt de zeespiegelstijging een reëel gevaar voor de leefbaarheid en zijn de ecosystemen onder water (bijvoorbeeld koraal) en op het land kwetsbaar.13 En dat terwijl de bestaanszekerheidsproblematiek er al groot is; meer dan een vijfde van de BES-eilandinwoners (20-28%) leeft onder de armoedegrens.14

In 2017 werd Sint Maarten getroffen door orkaan Irma met tientallen slachtoffers en schade aan bijna alle gebouwen (91%) tot gevolg. De impact van deze orkaan illustreert zowel de kwetsbaarheid van het Caribisch gebied als ons onvermogen om binnen het Koninkrijk de gevolgen van een natuurramp adequaat op te vangen of te herstellen.12

Rol van de zorgverlener

De stem van de zorgprofessional is hierin belangrijk: hoe maken we onze samenleving en gezondheidsstelsel klimaatveerkrachtig? Hoe kunnen we bestaanszekerheid garanderen en tijdig inspelen op klimaatgerelateerde rampen in ons hele Koninkrijk en daarbuiten? Bij klimaatadaptatie moeten deze rechtvaardigheidsprincipes wat ons betreft ook gelden buiten de grenzen van ons Koninkrijk. Een praktische implicatie hiervan is dat rijkere landen medeverantwoordelijk zijn voor de financiering van adaptatiemaatregelen in armere landen om de gezondheidsgevolgen van klimaatverandering tegen te gaan.15 Daarin kunnen Nederlandse zorgprofessionals ook een ondersteunende rol spelen bij de bestrijding van deze gezondheidsgevolgen, bijvoorbeeld bij acute gezondheidsproblemen door overstromingen, droogte of andere extreme weersomstandigheden.

Tot slot zou de onrechtvaardige mondiale verdeling van CO2-uitstoot – en de economische groei die hierdoor mogelijk werd – ten opzichte van de gezondheidsgevolgen van deze uitstoot, aanleiding mogen zijn voor zorgprofessionals om een duidelijk standpunt in te nemen over rechtvaardige klimaatmitigatie.

Conclusie

Van rijkere landen, waaronder Nederland, is maximale inzet vereist om snel tot uitstootreducties te komen en klimaatneutraal te worden. Een verhoogde inzet in rijke landen moet ruimte bieden aan armere landen om de broodnodige economische groei door te maken. Deze economische ontwikkeling kan gepaard gaan met een tijdelijke toename van CO2-uitstoot in armere landen, maar zal leiden tot verbeterde gezondheid en verhoogde veerkracht bij het opvangen van de grote uitdagingen die de mensheid te wachten staat.