Orgaandonatie: altruïsme, coöperatie of beide?

In hun artikel Orgaandonatie: altruïsme, coöperatie of beide? betogen Dijker en Stijnen dat het ADR-systeem voor de verwerving van postmortale organen, dat voorgesteld is in het masterplan van de Coördinatiegroep Orgaandonatie, en daarna door minister en kamer is verworpen, berust op de opvatting van donatie als een bijdrage in een coöperatieve onderneming tot wederzijds voordeel. In het huidige zogenaamde toestemmingssysteem zou donatie daarentegen als een vorm van altruïsme geïnterpreteerd worden, de wens om de nood van behoeftigen te lenigen. Er zou echter geen wetenschappelijk bewijs zijn dat de eerste conceptie de motieven van mensen om te doneren sterker zou aanspreken, en dus effectiever zou zijn dan de tweede.
De redenering van Dijker en Stijnen is helaas verward. (1) Zij associëren coöperatie met dwang, en zien er aan voorbij dat coöperatie ook geheel vrijwillig tot stand kan komen. Van vrijwillige coöperatie is sprake als mensen  bereid zijn te doneren omdat ze zich realiseren dat ze ook zelf in een situatie van orgaanfalen kunnen komen waarin ze zijn aangewezen zijn op orgaantransplantatie. Ik zal dit het reciprociteitsmotief noemen. Bij gedwongen coöperatie wordt iemand die geneigd is om te weigeren bij te dragen daartoe alsnog gemotiveerd doordat aan zo’n weigering kosten worden verbonden. Dijker en Stijnen vatten het ADR-systeem op als een vorm van “afgedwongen” of “van boven opgelegde” samenwerking. Maar welke kosten worden er in dat systeem aan verbonden om donatie te weigeren? Het enige wat men hoeft te doen om niet als donor geregistreerd te staan is online het desbetreffende vakje aan te vinken. Dat is niet genoeg om van dwang te spreken.
Overigens, als er om deze reden wel sprake is van dwang, berust het huidige systeem daar evenzeer op. Daarin is immers de consequentie als je op de oproep tot registratie niet reageert, niet dat je geen donor zult zijn, maar dat je nabestaanden zullen beslissen. Als je echt geen donor wenst te zijn, moet je ook nu weigering laten registreren.
(2) Een systeem dat werkelijk berust op afgedwongen coöperatie is het conscriptie-systeem waarin voor transplantatie geschikte organen van overledenen automatisch worden uitgenomen, ongeacht toestemming van henzelf of hun naasten. Dat systeem is equivalent aan belastingheffing of aan de verplichte ziektekostenverzekering. Stel dat iemand zou betogen dat “het niet wetenschappelijk bewezen effectiever is om premiebetaling verplicht te stellen dan de zorg te financieren uit vrijwillige bijdragen.” Men ziet meteen hoe bizar zo’n argumentatie is. Afgedwongen coöperatie is effectief, zolang mensen daartegen niet massaal in verzet komen. De stelling dat we niet weten hoe effectief het coöperatie-motief is, heeft dus alleen zin als het juist over vrijwillige en niet over afgedwongen coöperatie gaat. Want alleen dan moet je maar afwachten of mensen zich daardoor aangesproken voelen.
(3) Maar voor de keuze tussen systemen die op vrijwilligheid berusten zoals het ADR-systeem en het huidige, is de vraag welk motief effectiever is irrelevant. Uit onderzoek is gebleken dat het reciprociteitsmotief (ik draag bij aan een systeem waarvan ik ook zelf profiteer) ook nu voor mensen die zich als donor laten registreren een belangrijke rol speelt, evenals het altruïstische motief om te hulp te komen in een situatie van nood.1
Beide redenen zijn even legitiem en leiden tot dezelfde conclusie, dus er is geen enkele reden om ons af te vragen op welk motief we mensen moeten aanspreken. Het juiste antwoord is: op beide. Precies hetzelfde geldt voor het ADR-systeem: mensen kunnen bewust toelaten dat zij als donor geregistreerd worden uit overwegingen van reciprociteit of van altruïsme, of van allebei, of om nog andere redenen. Vanuit het systeem gezien maakt dat geen verschil.
Er bestaat wel één relevant verschil tussen het ADR-systeem en het huidige. In het huidige systeem is van de meerderheid van de bevolking geen voorkeur bekend, en in al die gevallen hebben de nabestaanden een vrije keuze. In die gevallen berust de donatie dus noch op een motief van altruïsme noch van coöperatie (bij de donor). In het ADR-systeem komt vrijwel iedere donatie voort uit een registratie als donor, dus uit expliciete of stilzwijgende toestemming. Als altruïsme het meest werkzame motief zou zijn, is de kans dat donatie berust op een vrijwillige gift van de donor onder dat systeem dus groter dan in het huidige.2

Govert den Hartogh, emeritus-hoogleraar Ethiek, Universiteit van Amsterdam

Referenties

1. D. Verzijden, Y. Schothorst. Voor 50% van de mensen die donor willen zijn is reciprociteit een belangrijke overweging, voor 36% een relevante, Orgaandonatie: Alternatieve Beslissystemen, Amsterdam: Veldkamp 2003.
2. Den Hartogh G. Afscheid van de Vrijblijvendheid, Den Haag: Centrum voor Ethiek en Gezondheid 2008 (achtergrondstudie bij het masterplan), H6.