Kunst en gezondheidszorg

Elders in het NTvG staat een boeiende inventarisatie van kunstwerken die in de periode 1100-1600 zijn vervaardigd voor hospitalen in de Noordelijke Nederlanden.1 In Nederland is tot nu toe weinig onderzoek naar dit onderwerp gedaan. De slotconclusie van het artikel over deze kunstwerken is dat zielzorg in hospitalen uit die tijd belangrijker zou zijn dan de zorg voor het lichaam, omdat christelijk-religieuze thema’s in de kunstwerken de boventoon voeren. Die conclusie is naar onze mening te kort door de bocht. Vrijwel alle kunst in de middeleeuwen en vroegmoderne tijd was immers religieus en symbolisch.2 Het kunstpatrimonium in hospitalen vormt daarop geen uitzondering. Wat de kunstwerken uitbeelden, kan daarom niet een-op-een geïnterpreteerd worden als dat wat het op het eerste gezicht lijkt.

Daar komt bij dat de hospitalen uit die tijd niet vergelijkbaar zijn met de ziekenhuizen zoals wij die vandaag de dag kennen. Hoewel het woord ‘hospitaal’ suggereert dat het gebouwen waren waar zieken werden opgenomen, was ziekte slechts een van de vele redenen voor opname, naast hulpbehoevendheid, invaliditeit, ouderdom, armoede en nachtopvang van reizigers en pelgrims.3 Die verschillende functies van de hospitalen van weleer maken ook dat de opdrachtgevers van de kunstwerken een zeer heterogene groep vormden, met ieder hun eigen motieven en doeleinden. Het konden hospitaalridders, burgerbroederschappen, individuele burgers, kloosterorden of kerken zijn. Voor de een was naastenliefde het motief en doel dat de kunst moest dienen, voor de ander was het een ‘werk van barmhartigheid’ en voor weer een ander een uiting van liefde voor de kunsten.

Met welk doel werden kunstcollecties aangelegd?

In de inventarisatie ontbreekt de context van het opdrachtgeverschap en, daarmee samenhangend, de onderbouwing van het brede palet aan doeleinden en functies waarvoor de kunstwerken in hospitalen werden gemaakt. De mening dat kunst in oude hospitalen een spiegel vormt voor de moderne visie op de functie van kunst in ziekenhuizen, delen wij daarom slechts in zoverre dat kunst door de eeuwen heen een constante is die mensen onderling weet te verbinden.

Kijkend naar de 20e en 21e eeuw kunnen we vaststellen dat er nog altijd heel wat opdrachtgevers zijn die waarde en betekenis hechten aan kunst in het ziekenhuis. Met in iedere periode andere motieven, en bijgevolg steeds een ander soort functie voor de kunst.

In de tweede helft van de 20e eeuw bouwde menig Nederlands ziekenhuis een eigen kunstcollectie op, waarbij gebruik werd gemaakt van de zogeheten ‘percentageregeling beeldende kunst’. Anderhalf procent van de bouwsom diende te worden gebruikt voor kunstopdrachten en/of de aankoop van kunst. Aanvankelijk niet omdat patiënten er beter van zouden worden, maar als compensatie voor kunstenaars die in het verzet hadden gezeten. In de jaren 80 en 90 kreeg dit mecenaatsmotief gezelschap van het idee dat kunst en cultuur de mens in algemene zin verheffen. Dankzij professionele curatoren bouwden sommige ziekenhuizen en universitair medische centra een museale kunstcollectie op, zoals de bekende Amsterdam UMC Kunstcollectie.

‘Healing environment’

Rond de millenniumwisseling verschoven opdrachtgevers hun aandacht naar het op Amerikaans gedachtegoed geïnspireerde concept van ‘healing environment’. Kunst in ziekenhuizen diende een positief effect te hebben op het genezingsproces van patiënten en zorgprofessionals meer werkplezier te geven.

Deze trend werd vervolmaakt door de introductie van meer performance-achtige kunst, waarbij kunstenaars op locatie in het ziekenhuis samen met patiënten, medewerkers en studenten al dan niet tijdelijke kunstwerken maken. Een treffend voorbeeld hiervan zijn de fascinerend poëtische wortelweefsels die kunstenaar Diana Scherer in 2015 met een knipoog naar de middeleeuwen samen met worteldeskundigen van de Radboud Universiteit opkweekte in een daarvoor speciaal aangelegde tijdelijke kruidentuin op het terrein van het Radboudumc in Nijmegen.4

De laatste jaren wordt kunst als ‘healing environment’ echter steeds meer overgenomen door design van interieurarchitecten en vergaand geïntegreerd in het ontwerp van verbouwingen en nieuwbouw. Daarbij is veel aandacht voor natuurlijk licht, warme kleuren, geabstraheerde decoratieve natuurmotieven en wandvullende ‘visuals’ met zonsopkomsten, erfgoed en pittoreske dorps- en stadsgezichten. Tel daar een efficiënter gebruik van vierkante meters en de opmars van al dan niet mobiele mededelingborden en -schermen bij op, en er blijft vrijwel geen ruimte over om kunst in het ziekenhuis goed zijn werk te kunnen laten doen.

Een toekomst voor kunst in het ziekenhuis?

De nieuwste ontwikkeling is dat ziekenhuizen en universitair medische centra minder of zelfs helemaal geen kunst meer aankopen en grote delen van hun kunstcollectie afstoten. Het ontzamelen vindt vaak plaats via personeelsveilingen die erg in trek blijken.

Hiermee is het bepaald niet met kunst in ziekenhuizen afgelopen. Net als bij de eerder geschetste veranderingen is het opdrachtgeverschap constant gebleven, alleen de functies zijn veranderd. De Kunstadviesraad van het Radboudumc en de Radboud Universiteit zette in 2016 een landelijke trend door in het kunstprogramma Ogen Wijd Open! werkateliers te organiseren waarin educatief onderlegde en vernieuwende kunstenaars jonge dokters en andere zorgprofessionals leren aandachtiger te observeren in de spreekkamer. Onderzoek wijst uit dat de diagnostische vaardigheden hierdoor daadwerkelijk verbeteren.5

Dit voorbeeld inspireerde het Amsterdam UMC, LUMC, UMC Utrecht en Maastricht UMC+ tot het opzetten van vergelijkbare vormen van ‘art-based medical learning’-projecten. Kunst krijgt zo een heel nieuwe gedaante en functie in de opleiding van jonge dokters (figuur).

Figuur

De Nijmeegse Kijkdokters van het programma Ogen Wijd Open!

Conclusie

Samenvattend kunnen we stellen dat het kunstpatrimonium dat is overgeleverd uit de middeleeuwse en vroegmoderne hospitalen in de Noordelijke Nederlanden gezien moet worden in de context van de multifunctionele hospitaalfunctie in die tijd, en dat het daardoor niet goed vergelijkbaar is met de rol en functie van de kunsten in ziekenhuizen van de 20e en 21e eeuw. Dat neemt niet weg dat het opdrachtgeverschap van kunst in ziekenhuizen en andere zorginstellingen een fascinerende eeuwenoude traditie is die, zoals alle goede tradities, met zijn tijd mee verandert. Onveranderlijk blijft dat kunst steeds weer mensen weet te verbinden.